प्रसाद पवार, पुणे
पुण्याची संस्कृती आणि इतिहास यांमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावलेल्या पर्वतीवर एक मंदिर असे आहे, की जिथे आजही महिला जात नाही. या मंदिरातील देवदर्शनाला महिलांना प्रत्यक्ष बंदी नाही; परंतु पुराणांतील विविध आख्यायिकांमुळे महिला तिथे जात नाही. फक्त कार्तिक पौर्णिमेला लांबलचक रांगा लावून दर्शन घेतात. हे मंदिर आहे - कार्तिकस्वामीचे.
पर्वतीवर देवदेवेश्वर, विष्णू, पार्वती, गणपती आदींसह कार्तिक स्वामींचे मंदिर आहे. यांपैकी कार्तिकस्वामींचे मंदिर वगळता उर्वरित मंदिरांत महिला भाविकांची दररोज गर्दी असते. कार्तिक स्वामींच्या मंदिराकडे मात्र महिला फिरकत नाहीत. 'आमच्याकडून येथे महिलांना दर्शनासाठी कोणत्याही प्रकारे बंदी नाही. पूर्वी इथे असणारी पाटीही काढून टाकण्यात आली आहे. येथे केव्हाही महिलांना दर्शनाची परवानगी आहे; परंतु याबाबत महिलांमध्येच अनेक गैरसमज आहेत. त्यामुळे त्या दर्शनासाठी येत नाहीत,' असे देवदेवेश्वर संस्थानचे विनायक पेशवा यांनी 'मटा'ला सांगितले.
'मंदिरांमध्ये सर्व भाविकांना प्रवेश मिळावा, यासाठी देशभर सत्याग्रह झाला होता. त्यावेळी पर्वतीवरही असा सत्याग्रह होऊन इथली मंदिरे सर्वांसाठी खुली झाली. मात्र, पुराणकथांमुळे महिला कार्तिकस्वामीच्या मंदिरात जात नाहीत,' असे इतिहास अभ्यासक मंदार लवाटे यांनी सांगितले. पुराणातील आख्यायिकेची भीती न बाळगता ज्या महिलांना कार्तिकस्वामीचे नित्य दर्शन घ्यावयाचे आहे, त्यांनी तसे घ्यावे, अशी मागणी आता जोर धरू लागली आहे.
काय आहे आख्यायिका?
कार्तिकस्वामी हा भगवान शंकर आणि माता पार्वती यांचे ज्येष्ठ पुत्र आणि श्री मंगलमूर्ती गजाननाचा ज्येष्ठ बंधू. षडानन, मुरुगन, महादेवपुत्र, कार्तिकेय अशा विविध नावांनी तो ओळखला जातो. स्त्रियांनी या देवतेचे दर्शन घेण्यास मज्जाव असल्याची एक पौराणिक कथा आहे. ती अशी - प्राचीन काळी शंकर आणि पार्वती पर्वतावर ध्यानस्थ बसले असता गणराय आणि कार्तिकस्वामी तेथे आले. भगवान शंकरांनी दोघांना पृथ्वी प्रदक्षिणा करण्यास सुचविले. कार्तिकस्वामी मयुरारूढ होऊन पृथ्वी प्रदक्षिणेस निघाले, तर गणरायांनी गायवासराला प्रदक्षिणा करून पृथ्वी प्रदक्षिणा पूर्ण केली. गणरायाची प्रदक्षिण आधी पूर्ण झाल्याचे कळल्यानंतर गायीचे आणि बाईचे दर्शन घेणार नाही, असा संकल्प कार्तिकस्वामीने सोडला. तेव्हापासूनच कार्तिकस्वामीचे दर्शन घेण्यास महिलांवर बंधने आणल्याचे बोलले जाते. कार्तिकस्वामीचे दर्शन घेतल्याने धन वाढते असा समज एकीकडे आहे, तर महिलांना त्याचे दर्शन घेणे निषिद्ध, असा विरोधाभासही दिसून येतो. कार्तिकस्वामीचे दर्शन घेतल्यास पुढल्या जन्मी बालविधवा व्हावे लागते, अशीही एक आख्यायिका आहे.
दर्शन केवळ कार्तिक पौर्णिमेला
दीपावलीमुळे ख्यात असलेल्या कार्तिक महिन्याच्या पौर्णिमेच्या म्हणजेच त्रिपुरारी पौर्णिमेच्या दिनी पर्वतीवरील मंदिरात दीपोत्सव होतो आणि दर्शनासाठी गर्दी होते. या दिवशी स्त्रियांनी कार्तिकस्वामीचे दर्शन घेतल्यास चालते, असाही समज आहे. त्यामुळे त्या दिवशी दर्शनासाठी पर्वतीच्या पायथ्यापर्यंत लांबलचक रांग लागते. या मंदिरातील काळ्या पाषाणातली कार्तिकस्वामीची मूर्ती चतुर्भुज असून मोरावर बसलेली आहे.
मंदिराचा इतिहास
विविध पेशव्यांच्या कालखंडात पर्वतीवर मंदिरांची उभारणी झाली. त्यापैकी पर्वतीवरील कार्तिकस्वामींचे मूळ मंदिर राघोबादादा पेशवे यांच्या कालखंडात बांधले गेले. त्याची नेमकी तारीख आणि वर्ष याची नोंद उपलब्ध नाही. थोरल्या माधवराव पेशव्यांच्या काळात १७९१ मध्ये या मंदिरावर वीज पडून मूर्तीचेही नुकसान झाले. त्यामुळे छोटी पडवी बांधून त्यात कार्तिकस्वामीची संगमरवरी मूर्ती बसविण्यात आली. सध्याचे मंदिर माधवराव जयराम सदावर्ते यांनी १८३०मध्ये बांधलेले आहे. १८६७मध्ये देवाचा मुकूट देवाच्या उजव्या हातावर पडून तो हात भंगला. त्यानंतर सध्याची मूर्ती १८६९मध्ये बसविण्यात आली.
महिलांनीच निर्णय घेण्याची वेळ
पर्वतीवरील कार्तिकस्वामी मंदिरात केव्हाही प्रवेश असताना, केवळ आख्यायिकांमुळे किंवा त्यांमध्ये व्यक्त केलेल्या भीतीमुळे तिथे न जाणे अयोग्य आहे. आता याबाबत महिलांनी ठाम निर्णय घेण्याची गरज व्यक्त केली जात आहे. याबाबत शंकराचार्यांशी बोलून तोडगा काढण्याची गरज देवदेवेश्वर संस्थानचे विनायक पेशवा यांनी व्यक्त केली.
पुण्यातच दोन प्रथा
पर्वतीवरील कार्तिकस्वामीच्या दर्शनासाठी महिला वर्षातून एकदाच जातात; पण अपोलो टॉकीज येथे असणाऱ्या मद्रासी गणपती मंदिराच्या आवारातही कार्तिकस्वामीचे मंदिर आहे. तिथे मात्र वर्षभर महिला कार्तिकस्वामीचे दर्शन घेतात.
इतरत्र बंदी नाही
महाराष्ट्र वगळता इतर कुठेही कार्तिकस्वामीचे दर्शन घ्यायला महिलांना बंदी नाही. महाराष्ट्रात कार्तिस्वामीला ब्रह्मचारी मानले जाते. दक्षिण भारतात त्याला देवसेना आणि वल्ली अशा दोन पत्नींसह पूजले जाते. महाराष्ट्रात पर्वती (पुणे), कोकणात राजापूर येथे, गोव्यात रावणकोंड येथे, गुजरातेत साबरमतीला, कर्नाटकात होसपेटे आणि बेल्लारी येथे कार्तिकस्वामीची भव्य मंदिरे आहेत. कोल्हापुरात पंचगंगेच्या तीरावरील प्रयागतीर्थ येथे आणि महालक्ष्मीच्या आवारात कार्तिकस्वामीचे मंदिर आहे.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
