चैत्राली चांदोरकर, पुणे
पुण्याला सिमेंटच्या जंगलाचा कितीही वेढा पडत असला, तरी वैविध्यपूर्ण वृक्षसंपदा, विपुल पक्षीसौंदर्य आणि विविधांगी अधिवासामधील ऐतिहासिक शैक्षणिक संस्था पुण्यातील जैवविविधतेचे 'हॉट स्पॉट' ठरल्या आहेत. वेगाने विकसित होत असलेल्या पुण्यामध्ये काँक्रीटचे जंगल उभारले जात असताना शहरातील टेकड्या, काही रहिवासी क्षेत्र आणि शैक्षणिक संस्थांमधील जैवविविधता आजही टिकून आहे.
जैवभौगोलिकदृष्ट्या पुणे इतर शहरांच्या तुलनेत समृद्ध शहर आहे. जैवविविधतेने नटलेला पश्चिम घाट आणि दख्खनचे पठार या दोन्हीत पुण्याचा समावेश होत असल्याने येथे सर्व प्रकारचे अधिवास आढळून येतात. देशात साधारणतः १३०० पक्षी सापडतात. त्यातील ५५ टक्के म्हणजेच साडे सहाशेहून अधिक पक्षी पुणे आणि परिसरात वर्षानुवर्षे वास्तव्यास आहेत. पश्चिम घाटातील प्रदेशनिष्ठ असे बारा तसेच धोक्यात आलेल्या पक्षी देखील पुण्यात राहतात, अशी माहिती प्रसिद्ध पक्षितज्ज्ञ डॉ. सतीश पांडे यांनी दिली.
सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, फर्ग्युसन कॉलेज, लॉ कॉलेज, भांडारकर संशोधन संस्था, बीएमसीसी, बोटॅनिकल सर्व्हे ऑफ इंडिया या शैक्षणिक संस्थांबरोबर एम्प्रेस गार्डन, गांधी भवन अशा ऐतिहासिक संस्था या पुण्यातील जैविविविधतेचे 'हॉटस्पॉट' आहेत. शहरातील टेकड्यांबरोबरच वैकुंठ, मेंढाफार्म, नवसह्याद्री सोसायटी, कोथरूडमधील काही भाग, सहकारनगर,औंध-पाषाण या भागातील वृक्षवैभवामध्ये वैविध्य आहे. झाडांचे आच्छादन असलेली अनेक ठिकाणे पुण्यात आहेत, पण वृक्षांचे वैविध्य असलेली मोजकीच ठिकाणे आहेत, असे ऑयकॉसच्या केतकी घाटे यांनी सांगितले.
महाराष्ट्रामध्ये विपुल जैववैविध्य आहे, पण त्याचा सर्वंकष अभ्यास आणि नोंदी आपल्याकडे उपलब्ध नाहीत. सरकारने प्रत्येक स्थानिक स्वराज्य संस्थांना स्वतंत्र समिती स्थापन करून 'बायोडायव्हर्सिटी रजिस्टर' तयार करण्याची गरज आहे. मी राज्याच्या जैवविविधता मंडळावर असताना ग्रामीण भागातील अनेक गावांमध्ये समित्या स्थापन केल्या आहेत. काही गावांनी रजिस्टर करण्यास सुरुवात केली आहे. राज्य सरकारने संशोधनावर भर देऊन अधिकाधिक माहिती गोळा करण्यासाठी प्रयत्न केला पाहिजे, अशी अपेक्षा राज्य जैवविविधता मंडळाचे माजी अध्यक्ष डॉ. एरक भरुचा यांनी व्यक्त केली.
जैवविविधतेचा नकाशा हवा
पुण्यात उल्लेखनीय जैवविवधता आहे, पण आजपर्यंत महापालिकेने शहराचा 'जैवविविधतेचा नकाशा'चा केलेला नाही. त्यामुळे विकासामुळे निसर्ग संपत्तीचा ऱ्हास झाला की नाही, याचा तौलनिक अभ्यासच करता येत नाही. शहराचे पर्यावरण जैववैविध्यावर अवलंबून असते, त्यामुळे जैववैविधतेच्या सद्यस्थिचा सर्वंकष अहवाल तयार केल्यास भविष्यात शहराच्या नियोजन करतानाही त्याचा फायदा होईल, असे घाटे यांनी सांगितले.
वृक्षसंपदा
पुण्यामध्ये शहर आणि परिसरात सुमारे पाचशे प्रजातींची झाडे आढळून येतात. यात दोनशे प्रजाती या विदेशी आहेत. वावळ हा पुण्याचा ग्रामवृक्ष आहे. स्थानिक तसेच परदेशी वृक्षांनी बहरलेल्या पुण्यामध्ये महापालिकेच्या आकड्यांनुसार ३८ लाख ६० हजार ०५५ वृक्ष आहेत. सर्वाधिक म्हणजेच ६ लाख ९२ हजार ३४८ वृक्षांची संख्या औंधमध्ये असून दुसऱ्या क्रमांकवर सहकारनगर असून तेथे ५ लाख २६ हजार ८३० लाख झाडे आहेत. वारजे कर्वेनगर, कोथ्रूड, घोले रोड, नगररोड- वडगाशेरी या भागात तीन लाखांपेक्षा जास्त झाडे आहे. सर्वात कमी (१७ हजार २७८ ) झाडे भवानी पेठेत आहेत. शहराबाहेरील बेसुमार वृक्षतोडीमुळे पुण्यातील सातही देवराया आता नष्ट होण्याच्या मार्गावर आल्या आहेत.
वन्य प्राण्यांचाही वावर
पुण्यामध्ये ६४ प्रकारचे सस्तन प्राणी वास्तव्यास आहेत. पुण्यातील टेकड्यांवर रानडुक्कर, चितळ, रानमांजर, भेकर पूर्वी दिसत होते, मात्र वाढत्या मानवी हस्तक्षेपामुळे त्यांनी जंगलाकडे पाठ फिरवली आहे. भेकर, ससे, मोर. रानकोंबड्या अजून दिसतात. वन विभागाच्या माहितीनुसार, सिंहगड परिसरात बिबट्याचाही वावर आहे. प्राण्यांबरोबरच शहरात आढळणाऱ्या पक्ष्यांच्या ६५० प्रजाती असून यात प्रदेशनिष्ठ आणि दुर्मिळ पक्ष्यांचाही समावेश आहे. पाणथळ जागा, जंगल आणि माळरानांतील विविधतेमुळे पक्ष्यांच्या प्रकारातही वैविध्य आढळते. याशिवाय हिवाळ्यामध्ये विविध देशांबरोबरच हिमालयातील स्थलांतरित पक्षी पुण्यामध्ये मुक्कामाला येतात.
टेकड्यांचे पुणे
पुण्यामध्ये नद्या, टेकड्या, पाणथळ जागा, माळराने, गवताळ प्रदेश अशा सर्वच परिसंस्था आढळतात. त्यामुळे येथील जैविविधता समृद्ध आहे. पुण्यात साधारणतः ९५० हेक्टरवर टेकड्यांचे अधिराज्य आहे, तर २३८० हेक्टर परिसरात वनक्षेत्र आहे. त्यामुळे देशातील चौथ्या क्रमांकाची 'ग्रीन सिटी' अशी पुण्याची ओळख आहे. पुण्यामध्ये वेताळ, पाचगाव पर्वती, एनडीए या मोठ्या टेकड्यांबरोबरच कात्रज, फर्ग्युसन, रामटेकडी, बाणेर, कोंढवा अशा लहान टेकड्या आहेत. सिंहगडातील डोंगररांगांमुळे पुणे शहर पश्चिम घाटाला जोडले गेले आहे.
प्रशासनाकडे जैववैविध्याच्या संरक्षणासाठी व्हीजनच नाही. पुणे निसर्ग संपत्तीने समृद्ध शहर असतानाही अद्याप स्थानिक प्रशासनाने जैववैविध्याच्या नोंदीचे 'डॉक्युमेंटेशन' केलेले नाही. पुढील दहा वर्षात शहराचा विकास करताना जैववैविध्याचे संरक्षणाचे नियोजन करणे आवश्यक असताना, त्याकडे कोणीही लक्ष देण्यास तयार नाही. - डॉ. सतीश पांडे, प्रसिद्ध पक्षीतज्ज्ञ
जैवविविधतेवरील संकटे
>वाढत्या प्रदूषणामुळे शहरातील बहुतांश पाणथळा जागा प्रदूषित.
>जलपर्णी सारख्या वनस्पतींमुळे जलसृष्टी संपुष्टात
>अनैसर्गिक विकास कामांमुळे पाषाण तलावाचे सौंदर्य हरवले
>पुणे शहर आणि परिसरात सुरू असलेली बेसुमार वृक्षतोड
>प्रदूषकांवर जगणारे पक्षी आणि प्राण्यांच्या संख्येत वाढ
>अधिवास नष्ट झाल्याने चिमण्यांसह अनेक पक्षी शहरातून गायब.
>सार्वजनिक अस्वच्छतेवर जगणाऱ्या भटक्या प्राण्यांच्या संख्येत वाढ.
>वृक्षतोडीमुळे जमिनीची धूप वाढली.
>बेसुमार जलउपसा आणि पावसाचे पाणी जमिनीत शिरण्यासाठी मोकळ्या जागाच नसल्याने, भूजलपातळीत घट
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
