प्राणी आणि देवता पुस्तकाचे प्रकाशन
Chaitrali.Chandorkar@timesgroup.com
पुणे : श्रीगणेशाचे वाहन उंदीर, श्रीशंकराचे नंदी, विष्णू देवताचे शेष नाग तर सरस्वतीचे वाहन मोर.. प्रत्येक देवतेचा एक लाडका प्राणी अथवा पक्षी असल्याचे लहानपणापासून ऐकत आलो आहोत. देवतांच्या मूर्ती कोरतानाही प्राणी हा अविभाज्य घटक ठरतात. प्रत्येक देवतेशी एक प्राण्याचे नाते जोडून पूर्वजांनी शेकडो वर्षांपूर्वी दिलेला निसर्ग संवर्धनाचा संदेश आता पुस्तक रूपातून वाचायला मिळणार आहे. या पुस्तकातून विविध देवतांचे वाहन असलेल्या घुबड, गाढव, खेकडा, मासे, घोरपड अशा साठहून अधिक प्राण्यांचे कोडे उलगडणार आहे.
विविध ग्रंथांमधून पूर्वजांनी दिलेला निसर्ग आणि वन्यजीव संवर्धनाचे महत्त्व आजच्या पिढी पर्यंत पोहोचविण्यासाठी इला फाउंडेशन आणि वन विभागाने 'प्राणी आणि देवता' हे पुस्तक प्रकाशित केले आहे. साडेतीनशे पानांच्या या पुस्तकात देशाच्या कानाकोपऱ्यातून मिळविलेल्या देवता आणि त्यांचे वाहन असलेल्या वन्यजीवांच्या पाचशे छायाचित्रांचा समावेश आहे. प्रसिद्ध सांस्कृतिकजीवशास्त्र (अथनोबॉलयॉजीस्ट) अभ्यासक डॉ. सुरूची पांडे आणि प्रसिद्ध पक्षीतज्ज्ञ डॉ. सतीश पांडे यांनी हे पुस्तक लिहिले आहे. राज्याचे वनमंत्री सुधीर मुनगंटीवार, वनसचिव विकास खरगे, सामाजिक वनिकरण विभागाचे सरसंचालक ए. के. झा यांच्या हस्ते नागपूरमध्ये नुकत्याच झालेल्या एका कार्यक्रमात या पुस्तकाचे प्रकाशन करण्यात आले.
'गेल्या वीस वर्षात केलेल्या संशोधनातून या पुस्तकाची निर्मिती झाली असून, निसर्ग संवर्धनाकडे बघण्याचा एक नवीन दृष्टीकोन समाजाला मिळणार आहे. आपल्या पूर्वजांनी लिहिलेले ग्रंथ, परंपरा, संस्कृतीतून दिलेला निसर्ग संवर्धनाचा ऐतिहासिक ठेवा या पुस्तकात मांडला आहे. विशेष म्हणजे साठहून अधिक प्राणी, पक्षी, मासे, सरपटणारे, उभयचर प्राणी एवढेच नव्हे तर कीटकांच्या संवर्धनाचे संदर्भही विविध धर्मातील अभ्यासकांनी शेकडो वर्षांपूर्वी लिहून ठेवले आहेत. हिंदू साहित्याबरोबरच बुद्ध, जैन आणि शीख समाजातील धर्मग्रंथ आणि संस्कृत वाड्मय, पाली भाषेतील प्राचीन साहित्यामध्ये याचे महत्त्वाचे उल्लेख आहेत. पुस्तक लिहिताना देशभरातील प्रसिद्ध मंदिरे, ऐतिहासिक वास्तू, संग्रहालये, किल्ले, विविध कला प्रकार, शिल्प, विविध वाद्ये यांचाही समावेश केला आहे,' असे पांडे यांनी सांगितले.
'संस्कृती ही निसर्ग संवर्धनाचे महत्त्वाचे साधन आहे. सध्या आरामदायी जीवनशैलीचे लेबल लावून सर्व पातळ्यांवर सुरू असलेला निसर्गाचा ऱ्हास, वाढते प्रदूषण, वन्यप्राण्याच्या शिकारी, निसर्गपरिसंस्थांवर होत असलेली अतिक्रमणे रोखण्यासाठी केवळ कायद्याचा बडगा उगारून उपयोग होणार नाही किंवा शिक्षा करणे एवढा मार्ग नाही. या प्रक्रियेबरोबरच आपल्या संस्कृतीची शिकवण अधिकाधिक लोकांपर्यंपर्यत पोहोचणविण्यासाठी प्रयत्न झाले पाहिजेत. ग्रामीण भाग असून किंवा शहरी लोक प्रत्येकाचे आपल्या संस्कृतीशी भावनिक नाते आहे. याचा उपयोग निसर्ग संवर्धनासाठी झाला पाहिजे,' असे पांडे यांनी स्पष्ट केले.
....
पूर्वजांनी शेकडो वर्षांपूर्वी सखोल अभ्यास करून प्रत्येक प्राणी समृद्ध निसर्गाचे प्रतीक असल्याचा संदेश दिला आहे. देवतांवर आधारित आरती, कथांमध्येही आवर्जून या प्राण्यांचा उल्लेख असतो. सरस्वती देवतेचे वाहन मोर आहे, श्री गणपतीचे उंदीर, दुर्गा देवीचे वाहन वाघ, लक्ष्मीचे वाहन घुबड गाढव आहे. एवढेच नव्हे तर खेकडा, विंचू, घोरपड, शेळी ही देखील काही देवतांची वाहने आहेत.
- डॉ. सतीश पांडे
..........
देवतांची काही वाहने
तारिणी देवी - बदक
रुद्रकाली देवी - कावळा
भाल्लुका- अस्वल
योगिनी गौरी - घोरपड
भ्रामरंबा - कीटक
इक्षुमती - मगर
योगिनी कारकरी - खेकडा
योगिनी जलकामिनी - बेडूक
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
