पुणे : दख्खनचे पठार आणि सह्याद्रीच्या डोंगरांमध्ये वसलेल्या पुणे शहराला समृद्ध ऐतिहासिक वारशाबरोबरच निसर्ग संपन्नतेचे कोंदण लाभले आहे. भौगोलिक विविधतेमुळे मिळालेले वनक्षेत्र, डोंगराळ भाग, गवताळ प्रदेश, नद्या, पाणथळ जमिनी, तलाव अशा अधिवासातील विविधतेमुळे पुणे हे एक ‘युनिक’ शहर मानले जाते. घाटमाथ्यावरील कोरडे हवामान आणि सह्याद्रीतील दमट वातावरण आणि डोंगररांगा ही पुण्याला मिळालेली देणगी आहे. स्मार्ट सिटीच्या दिशेने प्रवास करताना शहराचे हे नैसर्गिक आरोग्य सुदृढ ठेवण्याचे आव्हान प्रशासनासमोर आहे.
देशातील भौगोलिकदृष्ट्या समृद्ध शहरांमध्ये पुण्याचा आवर्जून उल्लेख केला जातो. शहरात वेगवेगेवळे अधिवास असल्याने वन्यजीवनही समृद्ध आहे. देशात साधारणतः १३०० पक्षी सापडतात. त्यातील ५५ टक्के म्हणजेच साडेसहाशेहून अधिक पक्षी पुणे आणि परिसरात वर्षानुवर्षे वास्तव्यास आहेत. पश्चिम घाटातील प्रदेशनिष्ठ असे बारा, तसेच धोक्यात आलेले पक्षीदेखील पुणे परिसरात आढळून येतात. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, फर्ग्युसन कॉलेज, लॉ कॉलेज, भांडारकर संशोधन संस्था, बीएमसीसी, बोटॅनिकल सर्व्हे ऑफ इंडिया या शैक्षणिक संस्थांबरोबर एम्प्रेस गार्डन, गांधी भवन अशा ऐतिहासिक संस्था या पुण्यातील जैविविविधतेचे ‘हॉटस्पॉट’ आहेत.
वृक्ष वैविध्याच्या बाबतीत पुण्याचे कौतुक केले पाहिजे. शहर आणि परिसरात पाचशेहून अधिक प्रकारची झाडे आढळून येतात. यात दोनशे प्रजाती या विदेशी आहेत. वावळ हा पुण्याचा ग्रामवृक्ष आहे. महाराष्ट्राच्या राज्यपुष्पाचा मान मिळालेला ताम्हण वृक्ष, दुर्मिळ काळा शिरीष, चिंचा, देवसावर, हिंगण बेट यांसह परदेशी जातीचीही अनेक वैविध्यपूर्ण झाडे पुण्यात वर्षानुवर्षे तग धरून आहेत. महापालिकेने केलेल्या वृक्षणनेनुसार पुण्यात ३७ लाखांहून अधिक झाडे आहेत. शहरात सर्वांत जास्त झाडे औंधमध्ये, तर दुसऱ्या क्रमांकावर सहकारनगरचे नाव येते. कोथरूड, घोले रोड परिसरातील वृक्षाच्छादन उत्तम आहे, असे अभ्यासक सांगतात. विशेष म्हणजे या वृक्षाच्छादनाशिवाय पुण्याला चोहोबाजूला टेकड्यांचे कवच लाभलेले आहे. तब्बल अडीच हजार हेक्टर परिसरात वनक्षेत्र आहे. सिंहगडातील डोंगररांगांमुळे पुणे शहर पश्चिम घाटाला जोडले गेले आहे. त्यामुळे पुणे शहराला देशातील चौथ्या क्रमांकाचे हरित शहर म्हणून गौरविण्यात आले आहे.
नैसर्गिक परिसंस्था, अधिवासांमधील वैविध्यामुळे सर्व प्रकरचे वन्यप्राणी, पक्षी, कीटक, सरीसृप प्राणी आपल्याकडे वास्तव्यास आहेत. शहरात १०४ प्रकारच्या फुलपाखरांची नोंद झाली असून, शहराच्या बाहेरील बाजूस १७० प्रकारची फुलपाखरे सापडतात. रानवा संस्थेच्या अहवालानुसार शहरातील २५ किलोमीटर परिसरात ५२ प्रकारचे सरीसृप प्राणी आढळतात, त्यातील दोन तृतीयांश संख्या सापांची आहे. याशिवाय ६४ प्रकारचे सस्तन प्राणी वास्तव्यास आहेत. पूर्वी मध्यवर्ती भागातील टेकड्यांवर रानडुक्कर, चितळ, रानमांजर, भेकर पूर्वी दिसत होते. मात्र, वाढत्या मानवी हस्तक्षेपामुळे त्यांनी जंगलाकडे पाठ फिरवली आहे. भेकर, ससे, मोर, रानकोंबड्या अजून दिसतात.
स्मार्ट सिटीच्या दिशेने प्रवास करताना निसर्ग समृद्ध पुण्याचे सौंदर्य टिकवून ठेवण्याचे आव्हान प्रशासनासमोर आहे. शहरातील वाढते रस्त्यांचे जाळे, क्राँक्रिटचे जंगल, प्रदूषण, नैसर्गिक संपत्तीच्या अतिवापरामुळे पर्यावरणाचा समतोल ढासळण्यास सुरुवात झाली आहे. यापुढील काळातही पुण्याचे वातावरण निरोगी ठेवायचे असेल, तर पर्यावरणाचा समतोल साधण्याशिवाय पर्याय नाही.
...
चौकट
जैववैविध्याला बसलेला फटका
- सल्फर ऑक्साइड, नायट्रोजन ऑक्साइडमुळे झाडांची वाढ खुंटते
- हवेतील प्रदूषकांचे कण वनस्पतींच्या पानावर चिकटून बसतात आणि प्रकाश संश्लेषणास अडथळा होतो
- वातावरणातील नत्र संयुगे वनस्पतींची कार्बन डायऑक्साइड शोषणाची प्रक्रिया कमी करतात
- पाण्यातील गाळाचे प्रमाण वाढल्यामुळे बीओडीचे प्रमाण वाढून ऑक्सिजन प्रमाण घटत आहे
- पाण्यावर तरंगणाऱ्या कणांमुळे पाण्यात येणारा प्रकाश कमी होतो आणि शेवाळ वाढते
- वाढत्या प्रदूषणामुळे शहरातील बहुतांश पाणथळ जागा प्रदूषित
- जलपर्णीसारख्या वनस्पतींमुळे जलसृष्टी संपुष्टात आली आहे
- अनैसर्गिक विकासकामांमुळे पाषाण तलावाचे सौंदर्य हरवले आहे
- पुणे शहर आणि परिसरात सुरू असलेली बेसुमार वृक्षतोड
- प्रदूषकांवर जगणारे पक्षी आणि प्राण्यांच्या संख्येत वाढ
- अधिवास नष्ट झाल्याने चिमण्यांसह अनेक पक्षी शहरातून गायब झाले आहेत
- सार्वजनिक अस्वच्छतेवर जगणाऱ्या भटक्या प्राण्यांच्या संख्येत वाढ
- वृक्षतोडीमुळे जमिनीची धूप वाढली
- बेसुमार जलउपसा आणि पावसाचे पाणी जमिनीत शिरण्यासाठी मोकळ्या जागाच नसल्याने भूजलपातळीत घट
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
