Tweet : @AdityaMT
पुणे : स्वातंत्र्यपूर्वकाळातील १९०८ ते १९३० या कालखंडात महाराष्ट्रातील जनतेमध्ये स्वातंत्र्याविषयी जनजागृती करणाऱ्या काही स्थानिक वृत्तपत्रांचे विस्मृतीत गेलेले अंक प्रकाशात आले असून, मराठी पत्रकारितेच्या अभ्यासासाठी हे अंक उपयुक्त ठरणार आहेत. स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या वार्ता गावोगावी पोहोचवणारी ही वृत्तपत्रे कालांतराने लोप पावली. इतिहासातही त्याचे दाखले आढळत नाहीत. या दुर्मिळ मराठी वृत्तपत्रांचे अंक इतिहास अभ्यासक मंदार लवाटे यांनी प्रकाशात आणले आहेत.
स्वातंत्र्यपूर्व काळात देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी पत्रकारितेच्या माध्यमातून आवाज उठवणाऱ्या असंख्य वृत्तपत्रांनी समाजाला एकत्र आणण्याचे कार्य केले. त्यामध्ये विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला महाराष्ट्राच्या विविध भागातूनही काही मराठी वृत्तपत्रांनी सरकारविरोधात आवाज उठवला. स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या वार्ता पोहोचवण्याची प्रमुख कामगिरी बजावणारी ही वृत्तपत्रे कालांतराने लोप पावली. इतिहासांच्या दाखल्यांमध्ये त्यांचा संदर्भही आढळत नाही. १९०८ ते १९३० या कालखंडामध्ये राज्यात सुरू झालेल्या काही वर्तमानपत्रांचे दुर्मिळ अंक इतिहास अभ्यासक मंदार लवाटे यांना त्यांच्या स्नेह्यांकडे असणाऱ्या संग्रहाद्वारे मिळाले आहेत. त्या वृत्तपत्रांमधील भाषा, लेखनाची शैली, विषयाची मांडणी अशा सर्व गोष्टींमुळे स्वातंत्र्यपूर्व काळातील स्थानिक पत्रकारिता उलगडण्यास मदत होणार आहे.
या दुर्मिळ वृत्तपत्रांमध्ये पुण्यातून निघणाऱ्या ‘वंदेमातरम’, ‘राजकारण’, ‘विजयीमराठा’,‘भाला’, मुंबईत सुरू करण्यात आलेल्या ‘प्रताप’ (१९२९), ‘संदेश’ (१९१६), ‘लोकशाही’ (१९२१) , ‘मौज’ (१९२३), ‘सचित्र चाबुकस्वार’ (१९२६), तर ‘युगांतर’ (खामगाव, १९२६) , ‘स्वराज्य’ (सोलापूर, १९०८) ‘महाराष्ट्र’ (नागपूर, १९३०), ‘समर्थ’ (सातारा व कोल्हापूर, १९२८) या वर्तमानपत्रांचे काही अंक सापडले आहेत. हे अंक अत्यंत दुर्मिळ असून, या वृत्तपत्रांचा कुठेही उल्लेख नाही. शिवाय पत्रकारीतेच्या इतिहासातही या वृत्तपत्रांची नावे आढळत नाहीत. ही वृत्तपत्रे सुरू झाल्यानंतर पुढे किती काळ ती सुरू होती, याबाबत देखील कोणतीही माहिती उपलब्ध नसल्याने वृत्तपत्रांचे हे अंक इतिहासातील दुर्मिळ ठेवा म्हणून जतन करणे गरजेचे आहे.
लवाटे यांना मिळालेल्या वृत्तपत्रांच्या अंकांपैकी ‘वंदेमातरम’ हे वृत्तपत्र ५ जानेवारी १९०८ रोजी सुरू झाले. तत्कालीन वर्तमानपत्रांप्रमाणे हे वर्तमानपत्र आठवड्यातून एकदाच रविवारी प्रसिद्ध केले जात होते. या वृत्तपत्राच्या पहिल्या अंकामध्ये वृत्तपत्र सुरू करण्यामागची भूमिका विषद करण्यात आली होती. सुदैवाने तो पहिलाच अंक लवाटे यांना मिळाला आहे. कलकत्त्यामध्ये बिपीनचंद्र पाल यांनी सुरू केलेल्या ‘न्यू इंडिया’ या वृत्तपत्रापासून प्रेरणा घेऊन पुण्यात ‘वंदे मातरम’ सुरू करण्यात आले होते. वृत्तपत्राच्या पहिल्या अंकामध्ये ‘वंदे मातरम’ हे गीतही छापण्यात आले आहे. २८ सेमी x ४८ सेमी आकाराचे हे वृत्तपत्र होते. हरी रघुनाथ भागवत यांनी शनिवार पेठेत असलेल्या महादेव कवडे यांच्या शारदा छापखान्यात छापून घेतले, अशी माहिती या अंकातून प्राप्त झाली आहे. या वृत्तपत्राचे सात अंक लवाटे यांनी मिळवले आहेत. पुण्यातूनच निघणारे ‘राजकारण’ हे वृत्तपत्रही अनेक वर्ष सुरू होते. लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांचे निधन झाल्यानंतर त्यांच्याबद्दलचा विस्तृत लेख या वृत्तपत्रात प्रसिद्ध करण्यात आला होता. त्यामध्ये टिळकांच्या कार्याचे वर्णन करण्यात आले होते. प्रसिद्ध कवी केशवसुत यांचे बंधू सीताराम केशव दामले यांनी या वृत्तपत्राची सुरुवात केली होती.
काही मोजकी वृत्तपत्रे सोडली तर स्वातंत्र्यपूर्व काळात मराठी भाषेतून प्रसिद्ध होणाऱ्या असंख्य वृत्तपत्रांसंबंधित कोणतीही माहिती उपलब्ध नाही. त्यामुळे, पत्रकारितेच्या इतिहासाच्या खुणा सांगणाऱ्या या दुर्मिळ वृत्तपत्रांवर संशोधन होणे गरजेचे आहे. त्यातूनच स्थानिक पत्रकारितेची तत्कालीन परिस्थिती आणि तत्कालीन समाजातील वृत्तपत्रांचे महत्त्व अधोरेखित व्हायला मदत होणार आहे.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
