विजय साळुंके
फ्रान्सचे अध्यक्षपद आणि संसदेच्या निवडणुकीत मोठा व चमकदार विजय मिळविणारे इम्यॅनुएल मॅक्रॉन (वय ३९) यांनी दुसरी क्रांती घडविल्याचे म्हटले जाते. नेपोलियन बोनापार्ट यांच्यानंतरचे दुसरे तरुण राष्ट्रप्रमुख… सुमारे सव्वादोनशे वर्षांपूर्वी झालेल्या पहिल्या फ्रेंच क्रांतीनंतरच्या प्रतिक्रांतीतून नेपोलियन पुढे आला. तरीही, त्यांना फ्रेंच क्रांतीचे अपत्य मानण्यात येते. चोविसाव्या वर्षी सेनापती झालेला नेपोलियन दहा वर्षांतच प्रजासत्ताक गुंडाळून सम्राट बनला. अलेक्झांडर किंवा चेंगीजखानसारख्या साम्राज्याचे स्वप्न तो पाहात होता. फ्रेंच क्रांती सोळावा लुईस राजा, चर्च व सरंजामदारांविरुद्धचा जनतेचा उठाव होता. मॅक्रॉन यांनी फ्रेंच राजकारणातील डावे, उजवे, अतिउजवे अशा सर्व प्रस्थापित राजकीय पक्षांवर मात करून आपले नेतृत्व प्रस्थापित केले आहे. अमेरिकेत डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या विजयानंतर ते वारे अॅटलांटिक ओलांडून युरोपात पोहोचण्याची भीती व्यक्त करण्यात येत होती. २००८मधील अमेरिकेतील आर्थिक मंदी युरोपात पोहोचली होती. पाश्चिम आशियातील ‘इस्लामी स्टेट’च्या हैदोसानंतर तेथून लाखोंच्या संख्येने येणारे मुस्लिम निर्वासित, स्थलांतरित; तसेच गेली काही वर्षे युरोपातील अनेक देशांत इस्लामी मूलतत्त्ववाद्यांच्या दहशतवादी कारवायांमुळे संकुचित व असहिष्णू, अतिउजवा राष्ट्रवाद पसरण्याची लक्षणे दिसत होती. फ्रान्समधील तेव्हाचे सोशालिस्ट सत्ताधारी, उजवे रिपब्लिकन; तसेच डावे पक्ष, कडव्या राष्ट्रवादी मरीन ल पेन यांना मिळणाऱ्या प्रतिसादाने धास्तावले होते. अध्यक्षीय निवडणुकीत पेन यांना तीस टक्के मते मिळाल्याने मॅक्रॉन यांच्या वर्षभरापूर्वी स्थापन झालेल्या पक्षाला संसदेत बहुमत मिळाले नाही, तर अध्यक्षपदी निवडून येऊनही मॅक्रॉन यांना आपल्या दीडशे पानी जाहीरनाम्याची अंमलबजावणी करता येणार नाही, अशी शंका व्यक्त केली जात होती. गेली तीन दशके फ्रान्समधील जनता प्रस्थापित राजकीय पक्षांकडून सातत्याने अपेक्षाभंगाने निराश झालीच होती. त्यामुळेच फ्रान्स संसदेच्या निवडणुकीत जेमतेम ४३ टक्के मतदान झाले. तरीही, ५७७पैकी ३५० जागा जिंकून अध्यक्ष मॅक्रॉन यांच्या आघाडीने राजकीय निरीक्षकांना चकीत केले.
मॅक्रॉन हे राजकारणात नवखे, प्रवाहाबाहेरचे नेते. आधीचे अध्यक्ष फ्रान्क्वाँ ओलांद यांच्या मंत्रिमंडळात त्यांनी अर्थ व उद्योग खाते सांभाळले; पण ते वर्षभरातच बाहेर पडले. त्यांनी वाऱ्याची दिशा ओळखून फ्रेंच जनतेला नवा राजकीय पर्याय देण्यासाठी ‘एन मार्च’ अथवा ‘रिपब्लिकन ऑन द मूव्ह’ (प्रजासत्ताक आगे बढो) हा नवा पक्ष उभारला. सोशालिस्ट, रिपब्लिकन या पक्षातील नेत्यांबरोबरच सर्वसामान्य जनतेतून हौशे-गवशे-नवशे असे सारे त्यात सामील झाले. याचा अर्थ राजकीय तत्त्वज्ञानाबाबत त्या पक्षाला स्वत:चे असे व्यक्तिमत्त्व नाही. एकजिनसीपणा नाही. त्यांनी महिलांनाही मोठ्या प्रमाणावर उमेदवारी दिली. एका वर्षाच्या आत या पक्षाने अध्यक्षपद व संसदेची निवडणूक जिंकली. आपल्याकडे भ्रष्टाचारविरोधी आंदोलनाच्या पार्श्वभूमीवर अरविंद केजरीवाल यांनी ‘आम आदमी पार्टी’ उभी केली. त्याच धर्तीवर मॅक्रॉन यांनी प्रस्थापित राजकीय व्यवस्था पोखरली गेली आहे, यावर बोट ठेवले. ‘आप’ने दिल्लीत भारतीय जनता पक्ष व काँग्रेस यांना साफ करून ७० ते ६७ जागा जिंकल्या. नंतरच्या दोन वर्षांत मूलभूत तात्त्विक पायाचा अभाव, सरकार चालविण्याच्या अनुभवाचा अभाव व प्रस्थापित केंद्रीय सत्तेला आव्हान देऊन स्वत:च अवघड करून ठेवलेला कारभार; यामुळे ‘आप’च्या प्रभाव ओसरला. वादळातून उभे राहिलेले नेतृत्व हेकेखोर, आत्मकेंद्री, भांडखोर व विरोध दडपून टाकणारे होते. अरविंद केजरीवाल यांनी ते दाखवून दिले. मॅक्रॉन यांचेही तसेच होणार काय, या प्रश्नाचे उत्तर येत्या वर्ष, दोन वर्षांत मिळेल.
मॅक्रॉन प्रस्थापितांच्या विरोधात उभे राहिलेले नेतृत्व असले, तरी ते स्वत: त्याच वर्गातून आले आहेत. त्यांचे शिक्षण उच्चभ्रूंच्या कॉलेजात झाले. ते बँक क्षेत्रात उच्च पदावर होते. कोणत्याही पक्षात ते कधीच नव्हते. आर्थिक प्रश्नांनी बेजार झालेल्या अध्यक्ष ओलांद यांनी त्यांना अर्थ व उद्योग खात्याची जबाबदारी सोपविली. परंतु, महत्त्वाकांक्षी मॅक्रॉन यांनी पद सोडून स्वत:चा नवा पक्ष स्थापन केला. त्यांना प्रतिसाद मिळू लागला. त्याचबरोबर त्यांनी पक्षाची निवडणूक यंत्रणा नियोजनपूर्वक बांधली. अमेरिकेत अध्यक्ष बराम ओबामा यांची निवडणूक मोहीम आखणाऱ्या कंपनीची मदत घेऊन कार्यकर्त्यांचे प्रशिक्षण, मतदारांच्या भेटीगाठी, मुलाखती यांद्वारे त्यांनी आपली सकारात्मक व आशावादी प्रचारमोहीम जनतेच्या मनात ठसविली. अर्थात, ४ कोटी ७५ लाखांपैकी फक्त ४३ टक्केच मतदान झाले. याचा अर्थ फ्रान्समधील गरीब, कृष्णवर्णीय, स्थलांतरित व अल्पसंख्याक मतदारांना मतदान करून आपल्या काही चांगले वाट्याला येईल, असे वाटत नव्हते. एका अर्थी गेली काही वर्षे फ्रान्सचे राजकारण थिजले, गंजले होते. राजकारणात संघर्ष खूप पण खरी उत्तरे मिळत नाहीत. हाही अनुभव होताच.
मॅक्रॉन यांना राजकीय पार्श्वभूमी नव्हती. तसेच कोणत्याही ‘इझम’चा शिक्का नव्हता. आर्थिक उदारमतवादी, लवचिक, उजवेही नाही आणि डावेही नाही. आर्थिक सुधारणांसाठी सामूहिक एकजूट असा त्यांच्या भूमिकेचा आशय आहे. स्थलांतरितांविषयी सहानुभूती, धार्मिक स्वातंत्र्याबाबत सहिष्णूता यांद्वारे त्यांना लोकशाही क्रांती यशस्वी करायची आहे. फ्रान्सच्या उत्तर आफ्रिकेतील मोरोक्को, ट्युनिशिया, अ‌‌ल्जिरिया आदी देशांमध्ये वसाहती होत्या. औद्योगिक क्रांतीच्या काळात तेथून कृष्णवर्णीय, मुस्लिमांना मजुरीसाठी आणण्यात आले. त्यांच्या पुढच्या पिढ्या शिक्षण, रोजगाराच्या संधीअभावी गुन्हेगारीकडे वळल्या. गेल्या काही वर्षांत फ्रान्समध्ये हे तरुण दंगली करीत होते. पंचवीस वयांखालील वीस टक्के तरुण बेरोजगार आहेत, तर एकूण लोकसंख्येत हा आकडा दहा टक्क्यांहून अधिक आहे. आता गेल्या दोन वर्षांत ‘इस्लामिक स्टेट’पासून प्रेरणा घेऊन फ्रान्स; तसेच अन्य युरोपीय देशांत दहशतवादी कृत्ये वाढली आहेत. त्यात निर्वासितांचे लोंढे. परिणामी, फ्रेंच समाजात असुरक्षा, अ‌सहिष्णुता व विविध घटकांत तणाव आहे. आर्थिक प्रश्नांइतकाच सुरक्षेचा मुद्दाही महत्त्वाचा असून मॅक्रॉन यांच्या कार्यक्रमात त्याबाबत स्पष्ट दिशा दिसत नाही.
समाजवादी व डाव्यांमुळे गेली ३० वर्षे आर्थिक सुधारणा थांबल्या असून, कल्याणकारी राज्य या संकल्पनेत बदल आवश्यक आहे, अशी भूमिका असणारे मॅक्रॉन पुरोगामी-प्रतिगामी ही कृत्रिम विभागणी असल्याचे मानतात. स्वत:ला ते मध्यममार्गी सोशल डेमोक्रॅट म्हणतात. फ्रान्समध्ये कामगार संघटना पूर्वीसारख्या मजबूत व संघटित नसल्या, तरी आर्थिक सुधारणा व कामगारविषयक कायदे बदलण्याचे त्यांचे धोरण कामगारवर्गाच्या उद्रेकास निमंत्रण देऊ शकते. खुला बाजार, रोजगाराबरोबरच संपत्तीची निर्मिती हा त्यांच्या आर्थिक कार्यक्रमाचा गाभा आहे. युरोपीय संघ व ‘युरो’ या चलनास बळकटी देण्यासाठी जर्मनीतील आगामी निवडणुकीत चॅन्सलर अँजेला मर्केल या पुन्हा सत्तेवर येणे त्यांच्या दृष्टीने तितकेच महत्त्वाचे ठरणार आहे. युरोपीय संघातून ब्रिटन बाहेर पडल्यानंतर २८ पैकी जर्मनी व फ्रान्स हेच त्याचा कणा बनले आहेत. हे दोन्ही देश स्वत:ला सावरून युरोपीय संघाला एकत्र ठेऊ शकले नाहीत, तर संपूर्ण पश्चिम युरोपात आर्थिक, राजकीय अस्थैर्याबरोबरच सुरक्षेचा मुद्दा ऐरणीवर येईल.
मॅक्रॉन यांनी दुसरी फ्रेंच क्रांती घडविली असली, तरी सततचा तणाव व संघर्षामुळे क्रांतीची दमछाक होते. ती स्वत:चीच पिल्ले खाते. त्यातून प्रतिक्रांती होते. मरीन ल पेनसारख्या संकुचित अतिराष्ट्रवादी शक्ती विंगेत वाटच पाहात असतील. मॅक्रॉन यांच्या क्रांतीने अनेक स्वप्ने दाखविली आहेत. जनतेच्या व युरोपच्याही आशा उंचावल्या आहेत. मॅक्रॉन अपयशी ठरले, तर लोक दुसऱ्या टोकाला जातील. नेपोलियन साहसी होता. त्याच्याकडे आत्मविश्वास, कल्पनाशक्ती, महत्त्वाकांक्षा, ऊर्जा होती. त्याच वेळी तो स्वार्थी, आत्मकेंद्री व क्षुद्र मनाचा होता. स्वत:च्या हाती सत्ता केंद्रीत करणे, हाच त्याचा ध्यास होता. क्रांती अथवा प्रतिक्रांतीतून निर्माण होणारे नेपोलियन, मॅक्रॉन वा केजरीवाल यांच्यासारखे नेतृत्व हेकेखोर, एकाधिकारशाही वृत्तीचे बनते. समग्र बदलाचा त्यांचा आवेश बघता बघता ओसरतो. ‘power has an extraordinary way of currupting people’ याचा प्रत्यय येऊ लागतो. नेपोलियनला युरोप पुरेसा वाटत नव्हता. त्याला इजिप्त, भारतही पादाक्रांत करायचा होता. केजरीवालांनी दिल्ली सुधारण्याऐवजी देशाच्या पंतप्रधानपदाचे स्वप्न पाहिले. मॅक्रॉन यांनी फ्रान्सला सावरण्याआधी अमेरिकेच्या डोनाल्ड ट्रम्प, ब्रिटनच्या थेरेसा मे यांना शह देऊन संपूर्ण युरोपला अग्रकम दिला, तर फ्रान्सच्या मतदारांच्या
पदरी पुन्हा एकदा निराशा येईल. एकाएकी अमर्याद सत्ता हाती आल्यावर काय होते, याचा अनुभव आपण रोजच घेत आहोत!
(लेखक ज्येष्ठ पत्रकार आहेत.)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
