म. टा. प्रतिनिधी, पुणे
जल, ध्वनी आणि वायू प्रदूषणामध्ये वेगाने वाढत होत असलेल्या पुण्यात आता प्रकाश प्रदूषणाचीही भर पडली आहे. धक्कादायक बाब म्हणजे वाढत्या वायू आणि प्रकाश प्रदूषणामुळे खगोल अभ्यासकांना आकाश निरीक्षणासाठी आता पुण्याबाहेर पन्नास किलोमीटर दूर जावे लागते आहे. या प्रदूषणाचे थेट परिणाम पर्यावरणावरही होत आहेत.
पुण्यामध्ये खगोल अभ्यासकांबरोबरच हौशी खगोल निरीक्षकांची संख्या मोठी आहे. शहरातील विविध संस्था या संदर्भात सातत्याने जनजागृती उपक्रम आयोजित करून नागरिकांना खगोल विश्वाशी जोडण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. दहा वर्षांपूर्वीपर्यंत या संस्था सिंहगड जवळील खानापूर भागात किंवा हिंजवडी जवळ असलेल्या काही छोट्या गावांमध्ये कॅम्प नेऊन नागरिकांना आकाश निरीक्षणाचे धडे देत होते. संशोधकांचा अभ्यासासाठी देखील ही ठिकाणी समाधानकारक होती. मात्र आता शहराचा वाढता विस्तारामुळे वातावरणातील धूळ, धुलीकण आणि प्रकाशाचा थेट परिणाम या अभ्यासावर झाला आहे. परिणामी निरभ्र आकाश अनुभवण्यासाठी अभ्यासकांना आता चाळीस ते पन्नास किलोमीटर अंतर दूर जावे लागते आहे.
शहरातील जमिनीलगतच्या वातावरणात धूर, धूलीकणाबरोबरच वेगवेगळे सूक्ष्मकण (एअरोसोल) मिसळलेले असतात. रात्री रात्रीच्या वेळी रस्त्यावरील दिव्यांचा, ग्लो साइनचा अतिरिक्त प्रकाश आकाशाच्या दिशेने गेल्यास वातावरणातील या कणांवरून प्रकाशाचे अपस्करण होते आणि हा प्रकाश आकाशभर पसरतो. त्यामुळेच शहरातील आकाश रात्रीच्या वेळी लालसर (स्काय ग्लो) दिसते. या स्काय ग्लोची तीव्रता वायू प्रदूषणाचे प्रमाण आणि दिव्यांकडून आकाशाच्या दिशेने जाणाऱ्या अतिरिक्त प्रकाशाच्या प्रमाणावर अवलंबून असते. धक्कादायक बाब म्हणजे पुण्याच्या सर्वच दिशांना सुमारे ४० किलोमीटरच्या परीघामध्ये ‘स्काय ग्लो’ची तीव्रता प्रमाणाबाहेर वाढल्याचे दिसून आले आहे.
‘साधारणतः दहा ते पंधरा वर्षांपूर्वीपर्यंत आम्ही चांदणी चौकात जाऊन आकाशनिरीक्षण करीत होतो. आज तिथून काहीच दिसत नाही. चांदणी चौक, कात्रज डोंगरावरून आम्ही धूमकेतूचे फोटो काढले आहे. आता लोकांचा त्यावर विश्वासही बसत नाही. शहरातील वाढती धूळ, धुलीकणांचे प्रदूषण, आकाशात सोडण्यात येणाऱ्या प्रकाश दिव्यांमुळे शहरातील प्रकाश प्रदूषण वेगाने वाढते आहे. आज पन्नास किलोमीटर दूर गेल्याशिवाय आकाश निरीक्षण करता येत नाही,’ असे ज्योतिर्विद्या परिसंस्थेचे अनिरूद्ध देशपांडे यांनी सांगितले.
‘गेल्या काही वर्षात हौशी खगोलप्रेमींची संख्या उल्लेखनीय वाढली आहे, या विषयाबद्दल जागरूकता वाढते आहे. मात्र, प्रकाश प्रदूषणामुळे त्यांना उत्तम आकाशनिरीक्षण करण्याची संधी मिळावी यासाठी खूप दूर घेऊन जावे लागते. प्रवासाच्या कालावधी वाढल्याने अनेकदा नागरिकांची विशेषतः विद्यार्थ्यांची गैरसोय होते,’ असे देशपांडे यांनी सांगितले.
आयुका संस्थेचे विज्ञान प्रसार अधिकारी समीर धुर्डे म्हणाले, ‘पुण्यापासून ८० किलोमीटर अंतरावर आयुका गिरवली वेधशाळा कार्यरत आहे. तेथे उत्तम दर्जाच्या दुर्बिणी असून विद्यार्थ्यांना पुण्याजवळच खगोलनिरीक्षणाची संधी मिळावी, या उद्देशाने वेधशाळा साकारण्यात आली आहे. मात्र प्रकाशाचे प्रदूषण सगळीकडे वाढते आहे. वेगवेगळ्या प्रकारचे दिवे आकाश व्यापत असून या प्रदूषणाचा ‘स्पेक्ट्रम स्टडी’मध्ये हस्तक्षेप होतो आहे. कित्येकदा आकाशात दिसणारा प्रकाश हा नक्की कोणत्या दिशेने येतो आहे, याबद्दल संभ्रम होतो. चिलीसारख्या देशांना प्रकाश प्रदूषण रोखण्यासाठी तेथील सरकारने स्वतंत्र बंधने घालण्यात आली आहेत.
खगोल विश्व आणि सेंटर फॉर सिटिझन सायन्स (सीसीएस) या संस्थांच्या सर्वेक्षणानुसार पुण्याच्या चोहोबाजूला प्रकाश प्रदूषण वेगाने वाढत असून पन्नास किलोमीटर अंतरानंतर आकाशनिरीक्षण करणे शक्य होते. सर्वसाधारणपणे उघड्या डोळ्यांना पाच प्रतीचा तारा दिसू शकेल असे आकाश सामान्य मानले जाते. पंधरा वर्षांपूर्वी ५ प्रतीचा तारा दिसू शकेल असे आकाश पाहण्यासाठी आकाशनिरीक्षकांना २०-२५ किलोमीटर दूर गेले तरी चालत असे. सध्या शहराच्या उत्तर भागात कोरेगाव भीमा, राजगुरुनगर, पूर्व भागात चौफुला, दक्षिणकडे नसरापूर आणि पश्चिमेकडे पौड, तळेगाव या भागात आकाशनिरीक्षणाची संधी मिळते.
आकाश निरीक्षणात ताऱ्यांची प्रत ही संख्यारेषेप्रमाणे मोजली जाते. आकाशातील अभिजीत हा तारा शून्य प्रतीचा तारा मानले, तर त्यापेक्षा फिकट असणारे तारे हे उजव्या बाजूला असतात, तर तेजस्वी तारे हे डाव्या बाजूला असतात. शून्य प्रतीच्या ताऱ्यापेक्षा एक प्रतीचा तारा अडीच पटींने फिकट असतो. याच नियमा नुसार शून्यपेक्षा पाच प्रतीचा तारा शंभर पटींने फिकट असतो. मानवी डोळ्यांना अंधाऱ्या आणि निरभ्र आकाशातून सहा प्रतीपर्यंतचे तारे दिसू शकतात. मात्र प्रकाश प्रदूषणामुळे शहरामध्ये या निरभ्र आकाश पाहायलाच मिळत नाही.
..
सीसीएसच्या सर्वेक्षणानुसार
विविध भागातील दिसणारी फिकट ताऱ्यांची प्रत
- मगरपट्टा ३.८
- रेसकोर्स ३.५
- खराडी ३.८
- वानवडी ३.८
- बाणेर ३.०,
- वाकड ३.८,
- हिंजवडी ३.८
- पिंपरी ३.८,
- चिंचवड ३.८,
- दत्तवाडी३.०,
- राजाराम पूल ३.५
- दापोडी ३.८,
- येरवडा ३.८,
- लोहगाव ४.५,
- सर्व पेठा ३.०
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट