- डॉ. ए. डी. जाधव
क्युबामध्ये सरकारकडून रेशीम उद्योगाला आणि तुतीच्या लागवडीला प्रोत्साहन दिले जात आहे. थायलंडमध्ये २०११ मध्ये जागतिक रेशीम परिषद झाली. त्यात जवळपास ५४ देशांचे कृषी तंत्रज्ञ सहभागी आले होते. क्युबाचे थायलंडमधील राजदूत, कृषी मंत्री आणि कृषी महासंचालक यांनी माझी भेट घेऊन मार्गदर्शन करण्याची विनंती केली. भारतात आल्यानंतर त्यांनी मला पत्र पाठविले आणि त्यांच्या राष्ट्रीय रेशीम प्रकल्पाचा मार्गदर्शक म्हणून माझी निवड केली.
या प्रकल्पाच्या निमित्ताने २०१२ आणि २०१५ मध्ये क्युबाला माझे जाणे झाले होते. यंदाची ही माझी तिसरी वेळ. क्युबामध्ये पोहोचल्यानंतर आम्ही क्युबाच्या रेशीम प्रकल्पाला भेट दिली होती. तेथील तंत्रज्ञांशी, संशोधकांशी चर्चा करून झाल्यानंतर दिवसभराच्या बिझी शेड्युलनंतर आम्ही हॉटेलवर पोहोचलो. जेवण आटोपले आणि दुसऱ्या दिवशी पुन्हा भरगच्च कार्यक्रम असल्याने पटकन झोपी गेलो. रात्री अकराच्या सुमारास क्युबा सरकारच्या प्रतिनिधी आणि आमच्या संपर्कात असणाऱ्या मारिया यांचा मला फोन आला. सदैव उत्साही असणाऱ्या मारिया यांनी अतिशय लहान आवाजात कॅस्ट्रो यांचे निधन झाल्याची माहिती दिली. क्षणभर काहीच सुचेना. कारण, या तिसऱ्या क्युबा दौऱ्यातही माझी त्यांच्याशी भेट होईल, अशी मला अपेक्षा होती. त्यांचा फोन ठेवल्यानंतर रात्रभर मी बेचैन होतो. झोप लागलीच नाही. आयुष्यात दोन वेळा त्यांची भेट झाली. ते सगळे प्रसंग माझ्या डोळ्यासमोरून जात होते.
ज्या व्यक्तीची दहा ते पंधरा मिनिटे भेट घेण्यासाठी अनेक देशांतील नेते मंडळी धडपडत असतात, त्या माणसाशी तीन-तीन तास गप्पा मारण्याची संधी मला मिळाली, ही मी माझ्या आयुष्यातील सर्वांत मोठी गोष्ट समजतो. त्यांच्याशी पहिल्या भेटीचा प्रसंग खूप विलक्षण आहे. क्युबाला भेट देण्यापूर्वी कॅस्ट्रो यांच्याविषयी बरेच काही वाचले होते; पण क्युबामध्ये पहिल्यांदा पाऊल टाकल्यानंतरही त्यांची भेट होईल, असे वाटले नव्हते. त्यांची पहिली भेट माझ्यासाठी धक्काच होता. तेथील भारतीय उच्चायुक्तांसोबत दुपारचे जेवण घेत होतो. अचानक इमारतीच्या खाली लष्कराच्या दोन-तीन गाड्या थांबल्या आणि मला घेऊन गेल्या. कॅस्ट्रोंच्या निवासस्थानी पोहोचण्यापूर्वी त्या लष्करी अधिकाऱ्याने मला तुम्ही कॅस्ट्रोंना भेटणार आहात, असे सांगितले. क्षणभर काही सुचले नाही. पण जेव्हा त्यांना भेटलो तेव्हा त्यांनीच वातावरण हलके केले. ‘अमेरिकेने मला एक दोन वेळा नव्हे, तर तब्बल ६०० वेळा ठार मारण्याचा प्रयत्न केला आहे. मी आज तुमच्या समोर बसलो आहे. या क्षणी काय भावना आहेत तुमच्या?’ असा प्रश्न त्यांनी मला विचारला होता. ‘तुमची भेट ही माझ्यासाठी स्वर्गापेक्षा मोठी आहे,’ असे उत्तर मी त्यांना दिले होते. पुढे जवळपास तीन तास त्यांनी रेशीम उद्योग आणि त्या अनुषंगाने जगभरात होत असलेल्या संशोधनावर चर्चा केली. त्या गप्पा मी आजही विसरू शकलो नाही. सायंकाळी परतल्यानंतर उच्चायुक्तांनी काळजीपोटी मला ‘कोठे होतात?’ असे विचारले. ‘कॅस्ट्रोंच्या भेटीला गेलो होतो,’ या माझ्या उत्तरावर त्यांचा विश्वासच बसेना. भारताच्या अनेक मंत्र्यांना, माजी मंत्र्यांना त्यांनी अनेकदा भेट नाकारल्याचे त्यांनी मला सांगितले.
मी ज्या ज्या वेळी क्युबा दौऱ्यावर गेलो. त्या वेळी कॅस्ट्रो यांनी इंडियन प्रोफेसर आला आहे का?, अशी विचारणा करून मला भेटीला निमंत्रण दिले होते. २०१५ मध्ये मी पत्नीसोबत क्युबाला गेलो होतो. त्यावेळीही त्यांनी मला भेटीसाठी बोलावून घेतले आणि तेवढाच तीन तास वेळ दिला. मारिया मॅडमसोबत माझी पत्नी थोडी बाजूला बसली होती. तर, कॅस्ट्रो यांनी ‘महिला म्हणून तुम्ही बाजूला बसू नका,’ असे सांगत जवळच्या खुर्चीवर बसण्यास सांगितले. त्यांनी प्रकल्पाच्या प्रगतीची संपूर्ण चौकशी करून घेतली. त्यावेळी ते थोडे थकल्यासारखे वाटत होते. त्यावेळी त्यांचा फोटो घेण्याची परवानगी देण्यात आली नव्हती. पण, तरीही त्यांची माझी पुन्हा भेट होईल, अशी मला खात्री वाटत होती. यंदाच्या भेटीतही आमचा १ डिसेंबरला परतीचा प्रवास सुरू होणार होता. तत्पूर्वी, ३० नोव्हेंबरला त्यांच्याशी भेट निश्चित करण्यात येणार होती. त्यांच्याशी या भेटीत काय बोलायचे, भारताबद्दल काय बोलायचे याची तयारी मी करत होतो. खासदार संभाजीराजे छत्रपती यांनी कॅस्ट्रोंना भेट देण्यासाठी राजर्षी शाहूंचा चरित्रग्रंथ माझ्याकडे दिला होता. पण, दुर्दैवाने ही भेट होऊ शकली नाही. ही हूरहूर आयुष्यभर माझ्या मनाला लागून राहील. अखेर आम्ही त्यांच्या पत्नींकडे शाहू चरित्रग्रंथ दिला. आता कॅस्ट्रोंच्या भेट संग्रहालयात तो चरित्रग्रंथ ठेवण्यात येणार आहे.
कॅस्ट्रोंशी अनपेक्षितपणे जोडल्या गेलेल्या नात्यामुळे त्यांच्या जाण्याने मला माझ्या घरातील, देशातील मोठी, आदरणीय व्यक्ती गेल्याची भावना होत आहे. क्युबाची ही माझी तिसरी भेट. या भेटींमध्ये मी क्युबाच्या ग्रामीण आणि शहरी अशा सर्व भागांत फिरलो आहे. क्रांतीनंतर बाटिस्टाचा पाडाव करून कॅस्ट्रोंनी क्युबाची सूत्रे हाती घेतल्यानंतर ‘आपल्या देशात चांगले संशोधक, शास्त्रज्ञ तयार झाले पाहिजेत’, या भावनेतून चांगल्या संशोधन संस्था उभारल्या. यात राष्ट्रीय कृषी विज्ञान संस्था ही एक महत्त्वाची संस्था आहे. क्युबाने आरोग्याच्या क्षेत्रात उल्लेखनीय काम केले असले, तरी कृषी क्षेत्रातही या देशाचे योगदान मोठे आहे. त्यामुळेच कॅस्ट्रोंच्या आग्रहास्तव क्युबामध्ये रेशीम उद्योगाला प्रोत्साहन मिळत आहे. काही वर्षांपूर्वी नागपूरमध्ये एका कार्यक्रमात डॉ. अनिल काकोडकर यांच्याशी माझी भेट झाली होती. केंद्रीय मंत्री नितीन गडकरी या कार्यक्रमाला उपस्थित होते. गडकरींनी माझ्याविषयी डॉ. काकोडकरांना माहिती दिल्यानंतर डॉ. काकोडकर म्हणाले, ‘कॅस्ट्रो जगातील सर्वांत हुशार कृषी शास्त्रज्ञ आहे.’ काकोडकरांच्या या वाक्याची मला क्युबामध्ये पदोपदी प्रचीती यायची.
आता कॅस्ट्रो यांच्यानंतर क्युबा कसा असेल, याविषयी जगभरातील राजकीय विश्लेषक, पत्रकार चर्चा करत असतात; पण, कॅस्ट्रो गेल्यानंतर गेल्या आठवडाभरात मी हवाना आणि आसपासचा परिसर पाहिला. लोकांशी बोललो. त्यातून असे दिसते की, या देशातील प्रत्येक माणसाला आपले कुणीतरी गेल्याचे दुःख झाले आहे. केवळ क्युबाच नव्हे, तर लॅटिन अमेरिकेतील प्रत्येक देशाची त्यांनी त्यांचा नेता गमावल्याची भावना असावी. व्हेनेझुएला, अर्जेंटिना या लॅटिन अमेरिकन देशांशी क्युबाचे असलेले दृढ संबंध संपूर्ण जगाला माहिती आहेत. अमेरिकेसारख्या देशाला टक्कर देत या देशांना त्यांचे अस्तित्व टिकविण्यासाठी कॅस्ट्रो यांनी बळ दिले. जबरदस्त इच्छाशक्ती असलेल्या या माणसाने आजारपणामुळे निवृत्ती घेऊन बंधू राऊल यांच्याकडे देशाची सूत्रे सोपविली. त्यानंतरही २०१० मध्ये त्यांनी कार्यालयात येऊन काही काळ काम केल्याचे त्यांचे सहकारी सांगतात. सर्वांत महत्त्वाची बाब म्हणजे ज्यादिवशी त्यांचा मृत्यू झाला, त्यादिवशीही त्यांनी क्युबाच्या रेशीम प्रकल्पाला भेट दिली होती. दुपारी चारच्या सुमारास ते रेशीम प्रकल्पात होते आणि सायंकाळी साडे सातच्या सुमारास त्यांचे निधन झाले. आयुष्याच्या अखेरच्या क्षणांपर्यंत हा माणूस मातीत होता, हेच यावरून स्पष्ट होते.
क्युबा आणि फिडेल कॅस्ट्रो यांच्याविषयी अनेक उलटसुलट चर्चा केल्या जातात, पण प्रत्यक्षात हा देश अतिशय निसर्गरम्य आहे. अमेरिकेच्या फ्लोरिडातील मियामी समुद्र किनाऱ्यापासून केवळ ८० मैलांवर (१२९ किलोमीटर) क्युबाचा समुद्रकिनारा आहे. पण, अमेरिकेसारख्या देशाला टक्कर देण्याचे धाडस करणे आणि प्रत्यक्षात टक्कर देणे हे कॅस्ट्रोंसारखीच व्यक्ती करू शकते. या देशातील लोक खूप कष्टाळू आहेत. त्याचबरोबर नवनवीन गोष्टी शिकण्याची त्यांना इच्छाही आहे. त्यामुळेच गेल्या पाच वर्षांत क्युबामध्ये रेशीम प्रकल्प यशस्वी ठरला. तेथील शेतकरी किंवा तंत्रज्ञांनी सहकार्य केले नसते, तर ते शक्य नव्हते.
त्याचबरोबर कॅस्ट्रोंच्या देशात एकाही रस्त्याला किंवा शाळेला कॅस्ट्रोंचे नाव नाही. हवाना शहरातच नव्हे; तर देशात कुठेही कॅस्ट्रोंचा पुतळा नाही. अगदी टपाल तिकिटांवरही त्यांचे कुठेही चित्र किंवा पोस्टर नाही. यातच या नेत्याचे वेगळेपण आहे. आयुष्यात या नेत्याला दोनवेळा भेटण्याची संधी मिळाली. त्यांच्यासोबत भरपूर गप्पा मारता आल्या. त्यांनी माझ्यासारख्या सामान्य प्राध्यापकाला दिलेला सन्मान माझ्यासाठी खूप महत्त्वाचा आहे. त्यांच्या शेवटच्या क्षणांच्या काळात मी क्युबामध्ये असणे, हादेखील माझ्यासाठी
अनोखा योग आहे. कारण, भारतात असतो तर कदाचित क्युबाला येणे शक्य झाले नसते. त्यांचे आणि माझे ऋणानुबंधच इतके दृढ होते की यापूर्वी होणारा नियोजित दौरा रद्द होऊन याच काळात मी क्युबा दौऱ्यावर आलो. क्युबा आणि कॅस्ट्रो यांना माझ्या आयुष्यात अर्थातच वेगळे स्थान असणार आहे.
(लेखक शिवाजी विद्यापीठाच्या प्राणीशास्त्र विभागात सहायक प्राध्यापक आहेत.)
शब्दांकन : रविराज गायकवाड
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
