गणपती ही विद्येची देवता. शास्त्रीय संगीताचा संपूर्ण पायाच विद्याग्रहणावर आधारलेला आहे. विद्या कशी कमावतात, यावर साधना अवलंबून असते. आवाज चांगला असला, तरी जन्माने कोणाला गाता येत नाही. त्यासाठी गुरूकडे जाऊन विद्या ग्रहण करावीच लागते. गुरूकडे जाऊन एक तप रियाज केला तर विद्याग्रहणाचे कलेत रूपांतर होते. विद्याग्रहण म्हणजे गणपतीचीच आराधना. या प्रवासाची सुरुवात करून देणारा, पाऊल टाकण्याचे सामर्थ्य देणारा, उत्तेजन देणारा देव म्हणजे कला व विद्येचा अधिपती गणपती. ऊर्जा आणि सकारात्मकतेचा तो अपूर्व संगम आहे.
ज्याने कोणी गणपतीच्या मूर्तीची कल्पना केली असेल, त्याला दंडवत घातले पाहिजे. गणपतीचे रूप अत्यंत गोजिरे, सुंदर व निरागस आहे. गणपतीच्या मूर्तीकडे पाहिल्यावर विविध भाव जाणवतात. खूप आपलेपणा निर्माण होतो. सगुण साकार रूपातील हे माझे आवडते दैवत आहे. गणपती प्रत्येकाला आपला आणि हवाहवासा वाटतो. एखादी व्यक्ती लांबच्या नात्यातील असते; पण तरीही आपल्या जवळची असते, असेच काही गणपतीच्या बाबतीत आहे. त्यामुळेच तो अधिक भावतो.
कलेची आराधना ही गणपतीची आराधना करण्यासारखे आहे. कला डोळसपणे मिळवावी लागते, म्हणून विद्याग्रहण महत्त्वाचे आहे. पाया नसेल तर इमारत उभीच राहू शकणार नाही. विद्याग्रहणावर अवलंबून असलेल्या कलेची सुरुवात होतेच ती मुळी गणरायापासून. कलेची साधना करणे म्हणजे सरस्वतीची आराधना करणे. गणपती ते सरस्वती या देवतांमधील हा प्रवास आहे. गणपती विविध रूपांत भेटत राहतो. त्याचे प्रत्येक रूप प्रत्येक वेळेला अधिक लोभस वाटते. कलेची देवता म्हणून गणपतीची, सरस्वतीची पूजा आणि त्यानंतर साधनेतून स्वराची पूजा बांधली जाते. स्वर हा निर्गुण, निराकार असतो. स्वराची पूजा बांधली जाते, तेव्हा आपण वेगळ्या मनोवस्थेमध्ये पोहोचतो. आधी शब्द असतात, पुढे शब्द गळून पडतात व स्वर आणि भाव उरतो. संगीताचा सगुण ते निर्गुण असा हा प्रवास असतो. गायक शब्दांच्या पलीकडे गाण मिळवण्याच्या प्रयत्न करतो. या प्रवासात आपण स्वतःही बाजूला राहतो. या प्रवासाची सुरुवात करून देणारा, पाऊल टाकण्याचे सामर्थ्य देणारा, उत्तेजन देणारा देव गणपती असतो. बलदंड शरीरयष्टी म्हटले की हनुमानाचा भाव जागृत होतो. सरस्वतीच्या आराधनेमुळे एखादे वाद्यात रस घ्यावा व ते मनसोक्त वाजवत राहावे असे वाटते.
गणपती डोळ्यासमोर आला, की त्याचे मोदक खावेसे वाटतात. अर्धा पेला रिकामा या पेक्षा अर्धा पेला भरलेला, असे दर्शविणारा हा देव काही निराळाच. आपले कोडकौतुक करून घ्यायला गणपतीला आवडतं. खाऊन-पिऊन सुखी, आनंदी असा हा बाप्पा आहे. गणपती हा प्रचंड ऊर्जा आणि सकारात्मकता देणारा देव आहे.
लोकमान्य टिळकांचा सार्वजनिक गणेशोत्सवाला सुरुवात करण्यामागचा हेतू अतिशय उदात्त होता. आजच्या सार्वजनिक गणेशोत्सवाला काय रूप आले आहे, हा वेगळा विषय होऊ शकतो; पण सण एकत्रपणे साजरे करायचे असतात, हे तितकेच खरे. पूर्वीचे दिवस मला आठवतात. गणेशोत्सव सुरू व्हायचा, घरी गणपतीची प्राणप्रतिष्ठा व्हायची आणि मी कार्यक्रमासाठी बाहेर जायचे. गणेशोत्सवातील बराचसा वेळ मी बाहेरच असायचे. मात्र, ते वातावारण भारावून टाकणारे होते. सर्वत्र आनंद, उत्साह आणि त्यामध्ये गायनातून गणपतीची सेवा घडवता येते, यासारखे दुसरे समाधान नसे. पूर्वी गणेशोत्सवात अनेक मैफली होत असत. त्यात मी सहभागी होत असे. गणेशोत्सवाचे चित्र बदलल्याने आता मी गणेशोत्सवात कार्यक्रम करत नाही. पण ते व्यासपीठ मला महत्त्वाचे वाटते.
तरुणपणातील एक आठवण माझ्या मनावर खासच कोरली गेली आहे. गणेशोत्सव जवळ आला, की मला ते दिवस आठवतात. आम्ही मुंबईमध्ये राहत असू. जवळील एका कॉलेजमधील मुले गणपती बसवत. माझा 'स्पेशल' भाऊ तेव्हा १४ वर्षांचा असेल. त्याला फारसं आकलन नव्हते; पण कॉलेजची मुले त्याला बरोबर घेऊन जात. ती मुले त्याची काळजी घेत, त्यामुळे आम्हीही त्याला जाऊ देत. एकदा विसर्जन मिरवणुकीसाठी तो गेला. रात्र झाली तरी आलाच नाही. मग आमची धावपळ सुरू झाली. याला बोलता येत नाही, रस्ते माहीत नाहीत, हा कुठे असेल या काळजीत आम्ही पडलो. पोलिसांना सांगितलं. सगळ्या नातेवाइकांनी शोधाशोध सुरू केली; पण पत्ता लागला नाही. त्यात पहाट झाली आणि एकदम फाटकाचा आवाज झाला. आम्ही बघितले तर तो राजू होता. तो घरी सुखरूप आल्याचा आनंद होताच, पण हा एकटा कसा आला, याचे आम्हाला सखेद आश्चर्य वाटत राहिले. त्याला विचारले. तो म्हणाला, 'मी नाचून दमलो. मग तिथेच दुकानाच्या पायरीवर झोपलो. जाग आली तर आपण कुठे आहोत, असा प्रश्न पडला. मग मी गणपती बाप्पाला नमस्कार केला व मला घरी घेऊन जा म्हणालो आणि आलो.' या त्याच्या निरागस उत्तरातच गणपतीचा आपलेपणा दडलेला आहे, असे मला वाटते. त्या क्षणाला त्याची आकलनक्षमता कामी आली असेल, विवेक जागृत झाला असेल; पण गणपतीचा सगुण ते निर्गुण असा भाव माझ्या मनामध्ये कोरला गेला आहे. गणपतीमुळे मिळणाऱ्या ऊर्जा आणि सकारात्मकतेचा हा प्रत्यय मला वाटतो.
(लेखिका ज्येष्ठ शास्त्रीय गायिका आहेत.)
(शब्दांकन : चिंतामणी पत्की)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
