- आनंद कानिटकर
---
गुप्तकाळापासून गणपतीच्या मूर्तींच्या संख्येत वाढ झालेली आपल्याला दिसून येत असली, तरी भारतातील शिलालेखांमध्ये गणपतीचा उल्लेख आढळू लागतो, तो इसवी सनाच्या सातव्या शतकापासून. ब्रह्मोर (चंबा, हिमाचल प्रदेश) येथे मिळालेल्या इसवी सनाच्या ७व्या शतकातील ताम्रपटाची सुरुवात 'ओम गणपतये नमः' अशी केलेली दिसून येते. ब्रह्मोर येथेच सापडलेल्या एक कास्यप्रतिमेवरही (इ. स. सातवे शतक) दानलेखाची सुरुवात 'ओम नमः गणपतये' अशी केलेली आहे. गुर्गी (रेवा, मध्यप्रदेश) येथे सापडलेल्या एका शिलालेखात (इ.स. १०वे शतक) शिवमंदिर बांधल्याचा, तसेच मंदिराच्या दारापाशी गणपती आणि सरस्वती यांची स्थापना केल्याचा उल्लेख आहे. राजस्थानमधील राजोर येथे सापडलेल्या इ. स. १०व्या शतकातील शिलालेखात लछुकेश्वराच्या मंदिरानजीक विनायकाची मूर्ती स्थापन केल्याचा उल्लेख आहे. भिवंडी तालुक्यात सापडलेल्या १०व्या शतकातील शिलाहारकालीन ताम्रपटाची सुरुवात 'ओम नमो विनायकाय' अशी विनायकाला वंदन करून केलेली आहे.
यावरून हळूहळू गणेशाला, विनायकाला कसे महत्त्व प्राप्त होत गेले, हे स्पष्ट होते. ज्या वेळेस गणपतीला स्वतंत्र देवतेचे स्वरूप आले, त्या वेळी इतर देवतांप्रमाणे त्याच्या शक्तीची कल्पना मांडण्यात आली. सप्तमातृका या पुरुष देवतांच्या शक्ती आहेत, हे त्यांच्या नावावरूनच स्पष्ट होते. त्याचप्रमाणे 'वैनायकी' या नावाने विनायकाची शक्ती कल्पिण्यात आली. हिला अनेक जण गणेशी, गणेशानी, गजानना इत्यादी नावांनीही ओळखतात. वराहमिहीराच्या बृहतसंहिता (इ. स. सहावे शतक) या ग्रंथात वैनायकीचा उल्लेख आढळतो. विष्णुधर्मोत्तर पुराण आणि मत्स्य पुराण या ग्रंथांतही तिचे उल्लेख आढळतात.
वैनायकीच्या प्रतिमा फार आढळत नाहीत. तिचे स्वतंत्र देऊळही सापडलेले नाही. वैनायकीच्या मूर्ती मध्य प्रदेश, कर्नाटक, महाराष्ट्र, तमिळनाडू इत्यादी राज्यात दिसतात. दक्षिण भारतातील काही देवळाच्या स्तंभांवर तिच्या प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. कोलार येथील ११ व्या शतकातील शिलालेखात तिचा ६४ योगिनींमध्ये समावेश केला आहे. भेडाघाट येथील ६४ योगिनीमध्ये एक योगिनी वैनायकी दाखवलेली आहे. शाक्त पंथात तिचा समावेश झालेला होता, हे आपल्याला तिच्या ६४ योगिनीमधील समावेशाने समजते.
या वैनायकीची प्रतिमा गजमुखधारी स्त्रीशरीर अशी असते. तिची मूर्ती उभी किंवा बसलेली दाखवतात. तिला चार हात असून त्यात दात, परशू, अक्षमाला, कमल, दंड, सर्प इ. दाखवावेत, असा संकेत आहे. ग्वाल्हेर येथील संग्रहालयात एक वैनायकीची सुंदर मूर्ती आहे. यात वैनायकी दोन अर्धस्तंभांच्यामध्ये उभी असलेली दाखवलेली आहे. तिला चार हात असून हातात नाग, परशू, तुटका दात आणि मोदकपात्र धरले आहे.
पुण्याजवळील यवत येथील भुलेश्वर मंदिराच्या आवारात विविध स्त्रीदेवतांच्या प्रतिमा दर्शवण्यात आलेल्या आहेत. त्यात एक वैनायकीची प्रतिमा देखील आहे. ही गजवदना वैनायकी आसनावर बसलेली असून तिच्या आसनासमोर मूषक दाखवलेला आहे. तिला चार हात दाखवलेले आहेत. त्यात दंड, अंकुश, मोदकपात्र आहेत. तिची सोंड डावीकडे वळलेली असून तिला हस्तिदंतही दाखवलेले आहेत. तिने गळ्यात हार, हातात कंकणे व पायात नुपूर घातले आहेत. पुणे जिल्ह्यातील अष्टविनायक प्रसिद्ध आहेतच. भुलेश्वर येथील ही वैनायकीदेखील वैशिष्ट्यपूर्ण म्हटली पाहिजे.
(लेखक भारतीयविद्या तज्ज्ञ आहेत.)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
