मयुरेश प्रभुणे, पुणे
जगभरातील संशोधन संस्था आणि देशांच्या संशोधनाचा दर्जा सांगणाऱ्या जागतिक क्रमवारीत (नेचर इंडेक्स) भारताने स्थान मिळविले आहे. नुकत्याच जाहीर झालेल्या या क्रमवारीतील पहिल्या पाचशे संशोधन संस्थांत इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (आयआयटी, ५१ व्या स्थानी), कौन्सिल फॉर सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रिज रिसर्च (सीएसआयआर, ८०), इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (आयआयएस्सी, १३७), इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स एज्युकेशन अँड रिसर्च (आयसर, १५९), टाटा मूलभूत संशोधन संस्था (टीआयएफआर, २६८), इंडियन असोसिएशन फॉर कल्टिव्हेशन ऑफ सायन्स (आयएसीएस, २९५), जवाहरलाल नेहरू सेंटर फॉर अॅडव्हान्स्ड रिसर्च (जेएनसीएएसआर, ३९७), हैदराबाद विद्यापीठ (४७२) या फक्त आठ संस्थांचा समावेश आहे. आयसर या तुलनेने नव्या संस्थेने चमकदार कामगिरी केली आहे.
जगभरातील ६८ प्रख्यात नियतकालिकांमध्ये प्रसिद्ध होणाऱ्या शोधनिबंधांच्या संख्येवरून आणि दर्जावरून दर वर्षी 'नेचर इंडेक्स' जाहीर केला जातो. २०१५ च्या नेचर इंडेक्सनुसार चीनच्या 'चायनीज अॅकॅडमी ऑफ सायन्सेस'ने (३४४९ शोधनिबंध) जगात अव्वल स्थान पटकावले असून, जगातील देशांच्या यादीत अमेरिका (२६६३९ शोधनिबंध) अव्वल स्थानावर आहे. या यादीत भारत तेराव्या स्थानावर आहे. २०१५ मध्ये भारतातर्फे १५८९ शोधनिबंध प्रख्यात नियतकालिकांमध्ये प्रसिद्ध झाले. दुसऱ्या स्थानावर असणाऱ्या चीनच्या शोधनिबंधांची संख्या ९६६६ आहे. मूलभूत संशोधनात विकसित देशांशी बरोबरी करण्याची सरकारची आणि मान्यवर शास्त्रज्ञांची विधाने किती पोकळ आहेत, याचा पुरावा या आकडेवारीतून समोर आला आहे.
मात्र, भारताच्या दृष्टीने या आकडेवारीतील आशादायक कामगिरी केली आहे ती आयसरने. दहा वर्षांपूर्वी स्थापन झालेल्या आयसरने गेल्या चार वर्षांत संशोधन संस्थांच्या क्रमवारीत ९८ स्थानांची प्रगती केली आहे. २०१३ मध्ये २५७ व्या स्थानी असणाऱ्या आयसरने २०१४ मध्ये २१३, २०१५ मध्ये १६३ आणि २०१६च्या यादीत १५९व्या स्थानापर्यंत मजल मारली. देशात संशोधनाचा मोठा इतिहास असणाऱ्या टीआयएफआर आणि आयएसीएस या संस्थांच्याही पुढे आयसरने मारलेली मजल विज्ञान जगताला आणि धोरणकर्त्यांना विचार करायला लावणारी आहे.
प्रख्यात नियतकालिकांमध्ये २०१५ मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या भारताच्या १५७८ शोधनिबंधांपैकी ८१६ शोधनिबंध भौतिकशास्त्रामधील, ६०० रसायनशास्त्रातील, १५६ जैविक विज्ञानामधील आणि ५५ शोधनिबंध पृथ्वी आणि पर्यावरणशास्त्रातील आहेत. जगातील पाचशे सर्वोत्तम संशोधन संस्थांमध्ये समाविष्ट असणाऱ्या देशातील आठ संस्था (संशोधन संस्था आणि विद्यापीठ) या केंद्र सरकारच्या अखत्यारित असून, राज्य सरकारांच्या अंतर्गत येणाऱ्या एकाही विद्यापीठाचा त्यात समावेश नाही.
............
शिक्षण-संशोधनाचे 'आयसर' मॉडेल
प्रज्ञावंत विद्यार्थ्यांना मूलभूत विज्ञानाकडे आकर्षित करण्यासाठी आयसरची स्थापना झाली असून, पुण्यासह देशात सात ठिकाणी या संस्था आहेत. जागतिक दर्जाचे शिक्षण, सर्वोत्तम प्रयोगशाळा, तरुण संशोधकांचे मार्गदर्शन, पहिल्या वर्षापासून परीक्षेऐवजी प्रकल्पांवर आधारित शिक्षण आणि संशोधन, हवा तो विषय निवडण्याचे स्वातंत्र्य, आंतरशाखीय संशोधन, जगभरातील नामवंत शास्त्रज्ञ आणि नोबेल विजेत्यांचे मार्गदर्शन आणि जगभरातील संशोधन संस्थांचे सहकार्य या वैशिष्ट्यांच्या जोरावर आयसरने अत्यंत कमी कालावधीत संशोधन आणि शिक्षण क्षेत्रात आपला ठसा उमटवला आहे. आयसरचे प्रारूप समोर ठेवून देशातील विज्ञान शिक्षणामध्ये आवश्यक ते बदल करण्याची गरज 'नेचर इंडेक्स'च्या क्रमवारीतून समोर आली आहे.