इतिहास आणि ऐतिहासिक ठेव्याबाबत नवी पिढी उदासीन असल्याची टीका होते. नोकरीनिमित्त परदेशी असलेल्या तरुणाच्या इतिहासप्रेमामुळे नुकतेच थोरल्या माधवराव पेशव्यांचे अप्रकाशित चित्र उजेडात आले आहे. मनोद दाणी यांना येल विद्यापीठाच्या संग्रहात हे चित्र आढळून आले. चित्राच्या मागे माधवरावांचे तसेच, चित्रकाराचेही नाव असल्याने चित्र माधवरावांचेच असल्याचे स्पष्ट झाले आहे.
दाणी हे मूळचे फलटणचे आहेत. त्यांचे शिक्षण पुणे आणि नगर येथे झाले आहे. सध्या ते कॅलिफोर्नियामध्ये सिनिअर आयटी मॅनेजर म्हणून कार्यरत आहेत. त्यांना आढळून आलेल्या चित्राच्या मागे 'माधवराव बालाजीराव, चित्रकार भोज राज' अशी नोंद आहे. त्यामुळे इतिहासाचा हा अज्ञात ठेवा पुन्हा प्रकाशात आला आहे. त्याबाबत बोलताना दाणी म्हणाले, 'भोज राज हा चित्रकार मूळचा राजस्थान-जयपूर या भागातील. शनिवारवाड्याच्या भित्तीचित्रांच्या संदर्भात त्याचे नाव जुन्या कागदपत्रांमध्ये आहे. थोरल्या माधवरावांच्याच शैलीचे परंतु, सवाई माधवराव दर्शवणारे एक उत्तरकालीन चित्र ब्रिटिश लायब्ररीत आहे. त्यावरूनही असे दिसते की, ही चित्रे एकाच शैलीचा भाग आहेत.'
हे चित्र जेम्स वेल्स याच्या संग्रहातील आहे. १७९१ मध्ये जेम्स वेल्स हा होतकरू चित्रकार नाव कमावण्याच्या हेतूने इंग्लंडमधून भारतात (मुंबईत) आला. १७९२ मध्ये त्याची भेट सर चार्ल्स मॅलेट या सवाई माधवराव पेशव्यांच्या दरबारी असलेल्या इंग्रज वकिलाशी झाली. मॅलेटने वेल्सला पुण्याला यायचे आमंत्रण दिले. वेल्सचा उद्देश हा पेशव्यांना काही चित्रे विकणे अथवा ते न जमल्यास ती चित्रे युरोपात विकून प्रसिद्ध चित्रकार बनण्याचा होता. वेल्सने गंगाराम तांबट-नवगिरे या मराठी चित्रकाराची काही चित्रे आणि हे भोज राजचे थोरल्या माधवरावांचे चित्र पुणे भेटीत मिळवले आणि ते १७९७ साली मॅलेट पुणे सोडून लंडनला परतल्यावर त्याच्याबरोबर परदेशी गेले. वेल्सचा सहकारी मेबॉन याने काढलेली रेखाचित्रे आणि वेल्सची डायरी व चित्रसंग्रह १९२९ च्या सुमारास येल विद्यापीठास, पॉल मेलन यांनी भेट दिला. मेलन हे अमेरिकेतील धनाढ्य गृहस्थ होते. त्यांनी हा वेल्सचा संग्रह मिळविला होता. या संग्रहातच हे भोज राजचे थोरल्या माधवरावांचे चित्रही आहे, असेही दाणी म्हणाले.
'ते चित्र माधवरावांचेच'
माधवरावांचे हे अज्ञात चित्र प्रकाशात आल्याने इतर चित्रांमधील व्यक्ती कोण आहेत, ते स्पष्ट होण्यास मदत होईल. चित्राच्यामागे नोंद असणे ही महत्वाची गोष्ट असून, चित्राच्या मागे माधवराव पेशवे आणि चित्रकाराचे नाव असल्याने हे माधवरावांचेच असल्याचे स्पष्ट होते, असे मत इतिहास या विषयातील तज्ज्ञ डॉ. श्रीकांत प्रधान यांनी या चित्राबाबत व्यक्त केले.
ब्रिटिशांनी भारतातून अनेक मौल्यवान वस्तू, कागदपत्रे, चित्रे आणि पोथ्या नेल्याचे बोलले जाते. अशा अनेक वस्तू आजही अज्ञातात आहेत. नोकरीनिमित्त बाहेर असलेल्या युवकांनी इतिहासाबाबत जागरूकता दाखविल्यास असे अनेक दुवे उजाडात येतील.
- मंदार लवाटे, इतिहास अभ्यासक
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
