प्रश्न खूप आहेत; पण मला आपल्याशी संवाद साधायचाय. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर दहशतवादाचा नंगानाच सुरू आहे. लष्करे तय्यबा, आयसिस, मुजाहिदीन, अशा अनेक संघटनांमार्फत दहशतवाद चालू आहे. जगातला बगदादीसारखा एक चेहरा खरा इस्लाम हायजॅक करून राजरोस एका हातात कुऱ्हाड आणि दुसऱ्या हातात स्टेनगन घेऊन निरपराध्यांची हत्या करतोय. १३५ मुस्लिम विद्यार्थ्यांना ठार मारण्यात आलं. पॅरिसवर हल्ला करण्यात आला. हा इस्लाम खरा इस्लाम नसल्याची ग्वाही जगातल्या ३४ मुस्लिम देशांच्या महाआघाडीने दिली आहे. दहशतवाद नष्ट करण्याच्या बाबतीत भारतात अनेक पातळीवरील शांततावादी संघटना आणि राजकीय पक्षही भूमिका घेताना दिसतात. हिंदू धर्मातील सर्व दिशेने येणारे सामर्थ्य आपण स्वीकारले पाहिजे, हे सांगणारा वैदिक धर्मातील समानतावादाचा विचार उपनिषदातून येतो आहे. बुद्ध धर्मातील अहिंसा जगभर पसरली. महावीरांची अहिंसा मातीच्या कणाकणात रुजली. बुद्ध आणि महात्मा गांधींची अहिंसा जगाला आणि देशाला तारणार आहे. अशा प्रकारची भूमिका असताना आंतरराष्ट्रीय पातळीवर चालू असणारे क्रौर्य आपणाला नाकारायचे असेल, हे जर संपवायचे असेल, तर आमच्याकडे कोणत्या प्रकारची उपाययोजना राबवायची हा प्रश्न आहे.
साहित्य ही संकल्पना केवळ त्या कवितेपुरती, त्या प्रेमापुरती आणि चावट आविष्कारापुरती मर्यादित राहावी का, साहित्याची संकल्पना केवळ अभिजनांपुरती मर्यादित राहावी का, या प्रश्नांची उत्तरे आता गंभीरपणाने सोडवता आली पाहिजे. साहित्य अभिजनांचे जसे आहे तसे ते बहुजनांचेही आहे. माझा बहुजन माणूस, खेड्यापाड्यातील शेतकऱ्याचा पोरगा आता शेती-मातीची कविता लिहितो आहे. दुष्काळाच्या भेगांची कविता लिहितो आहे. शेतकऱ्याच्या जगण्याची-मरणाची कविता लिहितो आहे. ग. ल. ठोकळ, शंकर पाटील, रा . रं. बोराडे यांच्याबरोबर आजच्या काळातील मराठवाड्यातील आणि विदर्भातील कवी आजच्या सामाजिक प्रश्नांची धुरा वाहताना दिसतात. दलित मुलगा, दलित कवी, दलित साहित्यिक, आंबेडकरवादी विचार आपल्या परीने मांडण्याचा प्रयत्न करीत आहे.
मित्रहो, माझ्यासमोर काही प्रश्न आहेत. अध्यक्षीय निवडणुकीचा उल्लेख शरद पवार यांनी खूप चांगल्या प्रकारे केला. निवडणुकीच्या बाबतीत मी काही बोलणार नाही. तो व्यक्तिगत प्रश्न आहे. एक सत्यवादी अभ्यासक माणूस ३०-३० वर्षे अभ्यास करून सत्य मांडण्याचा प्रयत्न करतोय. संवाद आणि संघर्षाची भूमिका मांडतोय. आता त्याला संबंध आणि संशयाच्या गुन्हेगारीच्या भूमिकेत मीडिया मांडत असेल आणि बाकीची आमची जुनी शत्रू-मित्रमंडळी घेरत असतील, तर त्याच्यातून मुक्त करण्याची लोकनेत्याची जबाबदारी पवार साहेबांनी या ठिकाणी व्यक्त केली. त्याबद्दल मी जाहीर त्यांचे अभिनंदन करतो आणि आभार मानतो.
महाराष्ट्राचे मानदंड कोण?
मित्रहो, ज्या ज्ञानोबा, तुकारामांचा आपण उल्लेख केला, त्या दोन संतांचांच नव्हे तर ज्ञानेश्वरापासून चोखामेळ्यापर्यंतचा शेख महंमदपर्यंतचा कुठलाही संत या सबंध मालिकेमध्ये एकत्र जोडलाय. हा मातीचा गुणधर्म आहे देहूच्या परिसरातल्या. या वारकऱ्यांची दिंडी असेल किंवा महाराष्ट्रातील कुठलीही दिंडी असेल. ज्ञानोबा, तुकाराम हा जयघोष सगळीकडे गायला जातो. पण जे वारकऱ्यांना मान्य आहे, जे शिकलेल्या ज्ञानकऱ्यांना मान्य आहे, अशा प्रकारची मान्यता असलेल्या या दिंडीतील अशा प्रकारच्या प्रमेयाला धक्का देण्याचे काम काही विद्वान करताहेत. ज्ञानेश्वर ब्राह्मणाचा आणि तुकाराम मराठ्याचा म्हणून. ज्ञानदेवाच्या ऐवजी तिथे नामदेव लावा, असा विषारी प्रचार काही विद्वानांनी यापूर्वीही केला. हे आपल्या मराठी संस्कृतीला मान्य आहे का? महाराष्ट्राचे मानदंड कोण? काहींच्या मते ज्ञानेश्वर, काहींच्या मते तुकाराम. कोण फुले-शाहू-आंबेडकर म्हणतं आणि कोण गोळवलकर आणि सावरकर, विवेकानंद म्हणतं. नेमके महाराष्ट्राचे मानदंड कोण आणि किती? दोन, तीन मानदंड, चार-पाच मानदंड आपण मानत गेलो, तरी हरकत नाही; मात्र मानदंड आणि एक अस्मिता त्याभोवती निर्माण होते, एक अहंता निर्माण होते आणि महापुरुषांमध्ये आणि संतांमध्ये भांडणे लावली जातात. संतांच्या जातिनिहाय वाटणीमुळे महाराष्ट्राचं वाटोळं झालं.
महाराष्ट्राची आणि सबंध देशाची संस्कृती सहिष्णू आहे, हे मला मान्य आहे; मात्र असहिष्णुतेच्या घटनाही आहेत. भारतीय परंपरेतील चातुर्वर्ण्य हे सहिष्णुतेचं मानणार का आपण? चातुर्वर्ण्याने ज्या दलित समाजाला वर्षानुवर्षं वेशीच्या बाहेर ठेवलं, मांजराला चांदीच्या वाटीत दूध पाजणारी संस्कृती हाडामासाच्या माणसाला युगायुगांचा अंधार पिऊन बसण्यासाठी एक दहशत बनली असेल, तर हे चातुर्वर्ण्य संस्कृतीचं आणि सहिष्णुतेचं उदाहरण कसं मानणार हा खरा प्रश्न आहे. मराठवाड्याच्या नामांतराचा प्रश्न असेल, गोधऱ्याचा प्रश्न असेल, इंदिरा गांधींची आणीबाणी असेल, ही सर्व वेगवेगळ्या सरकारच्या काळातील प्रकरणे आहेत. ही असहिष्णुतेची प्रकरणे म्हणता येत नाहीत. माणसामध्ये पशुत्व आहे आणि या पशुत्वावर मात करण्याची भूमिका संत घेतात, सुधारक घेतात. त्या संतांच्या मध्ये जर फूट पाडत असाल, तर संतांच्या आणि सुधारकांच्या मध्येही फूट पडते आहे.
ब्राह्मणी-अब्राह्मणी मूल्ये
आमच्याकडे प्रस्थापित साहित्याचा एक प्रवाह आणि विद्रोही साहित्याचा एक प्रवाह आहे. त्याच्यामध्ये मग महापुरुषांची वाटणी झालेली आहे. आणि या प्रस्थापित साहित्याला ब्राह्मणी साहित्य म्हटलं जातं. ब्राह्मणी साहित्यामध्ये सर्व ब्राह्मणांना कोंबण्याचा प्रयत्न केला जातो. ज्या माडगूळकरांच्या गीतांचा संदर्भ मराठी संस्कृतीमध्ये अवीट आहे, अजोड आहे. त्या गदिमांचे स्मारक आमच्या पवारसाहेबांच्या बारामतीला आहे, असं कुणीतरी मला सांगितलं. आपल्या मोरोपंताचंही स्मारक त्यांनी त्या ठिकाणी केलेलं आहे. मग मोरोपंत आणि गदिमा हे ब्राह्मण आहेत. आणि या ब्राह्मण लेखकांचं आणि प्रतिभावंतांचं स्मारक बहुजनांचा नेता असलेल्या पवारसाहेबांच्या बारामतीत त्यांच्या कल्पकतेतून आणि निष्ठेतून होत असेल, तर शरद पवार साहेबांना आपण ब्राह्मणी ठरवणार आहात का, प्रस्थापित ठरवणार आहात का, असा तो प्रश्न आहे. आणि म्हणून ब्राह्मणी असो की अब्राह्मणी असो, प्रस्थापित असो की विद्रोही असो, या सीमारेषा आपल्याला ओलांडता आल्या पाहिजेत. जर सबंध मराठी साहित्य तुम्ही प्रस्थापित म्हणत असाल, तर सानेगुरुजींच्या डोळ्यातील अश्रूंचे मूल्य ब्राह्मणी की अब्राह्मणी?
कुसुमाग्रजांची 'गर्जा जयजयकार' नावाची कविता असेल, विश्राम बेडेकरांची 'रणांगण' नावाची कादंबरी असेल, किंवा वामन बल्लाळ जोशी आणि डॉ. केतकरांचे कादंबरी वाङ्मय असेल. त्यांमधील स्त्रियांचा जो सुधारणावाद असेल, हा तुम्हाला सबंध विद्रोही परंपरेला अनुकूल वाटत नाही का? तेंडुलकरांची नाटकं असतील, वामन बल्लाळांचं वाङ्मय असेल किंवा 'इतर सर्व तुमच्या परी'सारखी कादंबरी असेल किंवा श्री. ना. पेंडसे असतील किंवा मार्क्सवादाला सामोरा जाणारा मर्ढेकरांसारखा एक अत्यंत अभिजात प्रकारचा कवी असेल, या सर्वांना तुम्ही प्रस्थापिताची शिक्षा देणार आहात का, हा प्रश्न विचारतो. मराठी संस्कृती, मानदंडांच्या अस्मिता व अहंकारात विभागली गेली, फाटली गेली, ती चिरली गेली. आमचा शिवाजी, ब्राह्मणांच्या घरात ठाकला, मुसलमानांच्या घरात थांबला. शिवाजीचं राज्य हे संबंध सर्व जातीचं, धर्मांचं होतं. हा इतिहास आपण कधी समजून घेणार आहोत, हा प्रश्न आहे. विद्वानांची जात ही त्याच्या संबंध बुद्धिमान पातळीवर येता कामा नये. जात संपली तोच विद्वान तटस्थ इतिहास लिहू शकतो.
हे व्यासपीठ एक सेक्युलर व्यासपीठ आहे. या व्यासपीठावर सर्व जातीधर्माचे लोक आहेत. अशा परिस्थितीमध्ये हे व्यासपीठ जर सेक्युलर असेल, तर माझ्या समोरचा जो श्रोता आहे. तो श्रोता सेक्युलर का नाही? माझा भारत सेक्युलर का नाही? माझा महाराष्ट्र संक्युलर का नाही? मग पानसरे असोत, दाभोलकर असोत, साने गुरुजी असोत, हमीद दलवाई असतील किंवा डॉ. गंगाधर पानतवणे असतील, राजन गवस, रंगनाथ पठारे अशाप्रकारची वेगवेगळ्या जातीधर्मातील माणसे, ही सर्व माणसे सेक्युलर जाणीवा जपताना दिसतायत. रा. ना. चव्हाण आणि यशवंतराव चव्हाणांपर्यंत फुले आंबेडकरांची परंपरा येऊन पोहोचते. या परंपरेमध्ये रानडे आहेत, आगरकर आहेत, आणि त्यांचे योगदान निश्चितपणे आहे.
सेक्युलर व्यासपीठ
ज्या रानडेंच्या ग्रंथसंमेलनाला महात्मा फुलेंनी शेतकरी नसल्याच्या कारणाने विरोध केला, ते संमेलन ८९व्या पातळीपर्यंत येत असताना येथे या व्यासपीठावर शेतकऱ्यांचीच मुले आहेत. संयोजनामध्ये किंवा पदाधिकाऱ्यांमध्ये पाटील, हे शेतकरी कुटुंबातील आहेत. मीही शेतकरी कुटुंबातील आहे. आणि मग अभिजनांची परंपरा आणि बहुजनांची परंपरा, शेतकऱ्यांची आणि ब्राह्मणांची परंपरा आता दोन राहिलेल्या नाहीत. या दोन्ही परंपरांच्या संयोगाने अशा प्रकारचा मिलाफ व्यासपीठावर झालेला आहे. त्यामुळे यापूर्वीची अखिल भारतीय साहित्य संमेलने आणि यानंतरची साहित्य संमेलने दोन्ही परंपरांना एकत्र करणारी आहेत. दोन्ही परंपरांमध्ये कुरूपता आहे. या दोन्ही परंपरांमध्ये काही असत्यं आहेत. अभिजनांना त्याबाबत माफ करण्याचे काही कारण नाही. आणि बहुजनांना माफ करण्याचे कारण नाही. कारण नथुराम गोडसेसारखा मारेकरी हा जेव्हा ब्राह्मण जातीत जन्मला, म्हणून सगळेच ब्राह्मण नथुराम गोडसे असतात का, हा प्रश्न कधीतरी विचारला गेला पाहिजे. आणि म्हणून या दोन परंपरा आम्ही जोडतो. पुरोगामी आणि प्रतिगामी म्हणतो. उजवा आणि डावा म्हणतो. त्याची रूपरेषा आपण समजावून घेतली पाहिजे.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
