Chintamani.Patki@timesgroup.com
पुणे : 'मराठी साहित्यात वैचारिक लेखनाची वानवा आहे, अशी टीका केली जात असली तरी अनेक मराठी लेखकांनी उत्तमोत्तम साहित्यकृतींनी मराठी भाषा समृद्ध केली आहे. महाकवी द. रा. बेंद्रे यांच्यासह केवळ पाच ज्ञानपीठ पुरस्कार महाराष्ट्राच्या वाट्याला आले. जी. ए. कुलकर्णी यांच्यासह अनेक लेखकांचा ज्ञानपीठने गौरव व्हायला हवा होता, असा एक मतप्रवाह आहे. जीएंचे साहित्य आंतरराष्ट्रीय स्तरावर गेले असते, तर त्यांना साहित्याचा नोबेलही मिळाला असता. पण पुरस्कार हा योग्यतेचा निकष असू नये. पुरस्कार न मिळाल्याने पात्रता कमी होते असे नाही. साहित्यिकांनी यावरून न्यूनगंड निर्माण करू नये,' ही मते आहेत माजी संमेलनाध्यक्षांची...
मराठी साहित्य ठरावीक ढाच्यात अडकून पडले, मराठीत वैचारिक साहित्याची वानवा आहे, अशी टीका केली जाते. मात्र, त्याच वेळी अनेक उत्तमोत्तम साहित्यकृती मराठी भाषेत निर्माण झाल्या आहेत. त्या साहित्यकृतींची दखल राष्ट्रीय स्तरावर, तसेच अनुवाद न झाल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर घेतलेली नाही. देशात साहित्यासाठी देण्यात येणाऱ्या ज्ञानपीठ पारितोषिकाचा विचार केला तर वि.स.खांडेकर यांच्या 'ययाती' या साहित्यकृतीच्या रूपाने मराठीला पहिले ज्ञानपीठ १९७४ मध्ये मिळाले. 'ययाती' आजही वाचकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवत आहे. वि. वा. शिरवाडकर तथा कुसुमाग्रज यांना 'नटसम्राट' या नाटकासाठी १९८७ मध्ये ज्ञानपीठने गौरविण्यात आले. विंदा करंदीकर यांना २००३ मध्ये 'अष्टदर्शने' तर शेवटचा ज्ञानपीठ भालचंद्र नेमाडे यांना 'हिंदू' कादंबरीसाठी मिळाला.
महाराष्ट्राचे सुपुत्र महाकवी द. रा. बेंद्रे यांनाही कन्नड भाषेतील साहित्यासाठी ज्ञानपीठने गौरविण्यात आले आहे. त्यामुळे महाराष्ट्राला ज्ञानपीठ चार की पाच, हा वाद अजून कायम आहे. देशातील दुसरा महत्वाचा पुरस्कार आहे साहित्य अकादमीचा. त्याबाबतीत विचार केला तर सुमारे ६० ते ७० साहित्यिकांना हा सन्मान मिळाला आहे. ज्येष्ठ समीक्षक व माजी साहित्य संमेलनाध्यक्ष डॉ. द.भि. कुलकर्णी यांच्या मते, 'पुरस्कार हा सर्वश्रेष्ठतेचा निकष नाही. पण, अनेक मराठी साहित्यिकांना ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळायला हवा होता. जी.ए.कुलकर्णी यांचे साहित्य इंग्रजी भाषेत अनुवादित होऊन आंतरराष्ट्रीय पातळीवर गेले असते तर त्यांना नोबेल पुरस्कार मिळाला असता, इतकी क्षमता मराठी साहित्यात आहे. विश्राम बेडेकर, गंगाधर गाडगीळ यांनाही ज्ञानपीठ मिळायला हवा होता.'
मराठी कलावंत, क्रीडापटू यांना जागतिक प्रसिद्धी मिळते तर मग साहित्यिकांना का मिळत नाही, असा खडा सवाल त्यांनी केला. मराठी साहित्याचा एकमार्गी प्रवास सुरू आहे, मराठी साहित्य इतर भाषांमध्ये गेले पाहिजे, अशी अपेक्षाही 'दभिं'नी व्यक्त केली. पण पुरस्कार हे योग्यतेचे मूल्यमापन नाही, त्यामुळे त्याबाबतीत खंत बाळगत बसू नये, असे मतही त्यांनी नोंदवले.
८८ व्या साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष डॉ. सदानंद मोरे यांनी असेच मत नोंदवून पुरस्कार हा योग्यतेचा निकष नाही. बटण दाबले की लाइट लागावे तसे हे नाही. ज्ञानपीठ नाही तर नाही. साहित्यिकांनी यावरून न्यूनगंड निर्माण करायचे काही कारण नाही, सल्ला त्यांनी दिला.
