टिकल्स ब्लू फ्लायकॅचर, ब्लॉसम हेडेड पॅरॅकिट, चेंजेबल हॉक ईगल.. अशा काहीशा बोजड नावांपेक्षा मराठी भाषेतही पक्ष्यांची प्रमाणनावे असावीत, त्यांची ओळख प्रादेशिक अथवा इंग्रजी नावाने करण्यापेक्षा अधिकृत नावाने व्हावी, या उद्देशाने महाराष्ट्र पक्षिमित्र संघटनेचे कार्याध्यक्ष डॉ. राजू कसंबे यांनी पक्ष्यांना मराठमोळी नावे मिळवून दिली आहेत. त्यांच्या या मराठी भाषेतील प्रमाण नावांच्या यादीत तब्बल साडेपाचशे पक्ष्यांचे बारसे करण्यात आले आहे.
महाराष्ट्र पक्षिमित्र संघटना आणि बॉम्बे नॅचरल हिस्टरी सोसायटी यांच्या संयुक्त विद्यमाने हा उपक्रम राबविण्यात आला आहे. काही दिवसांपूर्वीच ही अंतिम यादी आणि नियमावली तयार झाली असून राज्यातील पक्षी अभ्यासकांकडून या संदर्भात सूचना मागविण्यात येणार आहेत. पुढील वर्षी होणाऱ्या महाराष्ट्र पक्षी संमेलनामध्ये ही यादी पुस्तकरूपात प्रसिद्ध होणार आहे.
अनेक जगप्रसिद्ध पक्षी अभ्यासकांनी महाराष्ट्रातील पक्षिविश्वावर सखोल संशोधन केले आहे. पण त्यांना संशोधन अहवालांमध्ये पक्ष्यांची इंग्रजी भाषेतील नावेच प्रसिद्ध करावी लागली. आपल्या पूर्वजांनी काही पक्ष्यांना संस्कृतमध्ये नावे दिली होती, त्यातील अनेक नावे आपण आजही सर्रास वापरत आहोत. तर, आदिवासी क्षेत्र आणि ग्रामीण भागात बहुतांश पक्ष्यांना स्थानिक नावानेच ओळखले जाते.
'महाराष्ट्रात पक्ष्यांसंबंधीची अनेक उत्तम पुस्तके प्रसिद्ध झाली असली तरी त्याच्या पक्षीसूचीमधील नावे वेगवेगळी असल्याचे, त्यात एकवाक्यता नसल्याचे दिसून येते. याचा अर्थ ती नावे चुकीची नाहीत; पण काही मूलभूत नियम तयार करून पक्ष्यांच्या मराठी नावांची आदर्श सूची तयार करता येईल का,' असा विचार माझ्या डोक्यात आला. त्यातूनच कामाला सुरुवात केली,' असे डॉ. कसंबे यांनी सांगितले.
प्रमाण नावांच्या सूचीमध्ये स्थलांतरी, प्रदेशनिष्ठ, पाणवठ्यांवरील, जंगलातील अशा विविध अधिवासांत राहणाऱ्या ५४६ पक्ष्यांचा समावेश केला आहे. कोणतेही नाव निश्चित करण्यापूर्वी पहिल्यांदा पक्ष्याचे गोत्र ठरवले आणि मग त्याच्या सर्व प्रजातींना नावे दिली. यात शास्त्रीय नावाचा अर्थ समजून घेऊन तर्क वापरून मराठीत नाव तयार केले आहे. नावे समकालीन मराठीला साजेशी, सहज सोपी असावीत, यावर भर दिला आहे. यासाठी मारुती चितमपल्ली लिखित पक्षीकोश, डॉ. सतीश पांडे, प्रमोद देशपांडे आणि निरंजन संत लिखित 'बर्डस ऑफ महाराष्ट्र' आणि बॉम्बे नॅचरल हिस्टरी सोसायटीच्या दक्षिण भारतातील पक्षी या पुस्तकांचे संदर्भ घेतले आहेत, असे कसंबे यांनी सांगितले.
किंगफिशर म्हणजे खंड्या नव्हे; तर 'धीवर'
प्रत्येक बारा मैलावर मराठी भाषा बदलत जाते, याचे पक्षिविश्वाशी निगडित उत्तम उदाहरण म्हणजे खंडया पक्षी. किंगफिशर या पक्ष्याला काही लोक खंड्या म्हणतात, काही जण बंड्या, बंडू तर काही धीवर नाव सांगतात. पक्ष्यांची प्रमाण नावे शोधताना डॉ. राजू कसंबे यांनी या पक्ष्याला धीवर हे नाव दिले आहे. धीवर म्हणजे मासे पकडणारा.. कोळी लोकांनाही धीवर म्हणतात. त्यामुळे आता खंड्या नाही; तर धीवर या नावाने किंगफिशर मराठीत ओळखला जाणार आहे.
म. टा. प्रतिनिधी, पुणे
