हे भ्याडपणाचे कृत्य
कॉ. पानसरे यांच्या निधनाने राज्यातील सर्वच विचारी लोकांना तीव्र दुःख झाले आहे. एका निःस्वार्थी विचारवंताची अशा पद्धतीने हत्या हे निव्वळ भ्याडपणाचे कृत्य आहे. या प्रकरणातील गुन्हेगारांना पकडून योग्य शासन करण्यासाठी राज्य शासन सर्वतोपरी प्रयत्न करेल असा मला विश्वास आहे.
- सी. विद्यासागर राव, राज्यपाल
पुरोगामी विचारवंत गमावला
कॉ. पानसरे यांच्या निधनाने एक लढवय्या नेता आणि पुरोगामी विचारवंत आपण गमावला आहे. पानसरे यांनी समाजाच्या तळागाळातील नागरिकांसाठी दिलेले योगदान आणि लढा महाराष्ट्र कायम स्मरणात ठेवेल. विविध चळवळीच्या माध्यमातून श्रमिक वर्गाच्या प्रश्नांच्या सोडवणुकीसाठी त्यांनी गेल्या ४० वर्षांपासून अविरत परिश्रम घेतले. कोल्हापूरातील टोलच्या विरोधातील आंदोलनात ते अग्रेसर होते. विविध चळवळींचे ते खरेखुरे आधारस्तंभ होते.
- देवेंद्र फडणवीस, मुख्यमंत्री
झुंजार नेता हरपला
पानसरे यांच्या निधनाने क्रांतिकारी विचारवंत, थोर समाजसुधारक आणि सच्चा झुंजार नेता हरपला आहे. गोरगरीबांच्या उत्थानासाठी त्यांनी आपले अवघे आयुष्य वेचले. त्यांचे संघर्षशील व्यक्तिमत्व सामाजिक व राजकीय क्षेत्रातील कार्य प्रत्येकासाठी मार्गदर्शक व प्रेरणादायी आहे.
- सुधीर मुनगंटीवार, वित्त व नियोजन मंत्री
आधारवड कोसळला
पानसरे यांच्या निधनाने परिवर्तनवादी चळवळीचा आधारवड कोसळला आहे. वैचारिक सौहार्दतेची परंपरा असलेल्या महाराष्ट्रात डॉ. नरेंद्र दाभोलकर आणि आता कॉम्रेड पानसरे यांची झालेली हत्या या अत्यंत दुर्दैवी घटना आहेत. पानसरे यांनी अखेरच्या श्वासापर्यंत गोरगरीब कष्टकरी जनतेच्या हितासाठी लढा दिला.
- शिवाजीराव देशमुख, विधान परिषदेचे सभापती
चळवळीतील योद्धा हरपला
कॉ. पानसरे यांच्या निधनाने कामगार आणि कष्टकऱ्यांसाठी लढणारा पुरोगामी चळवळीतील एक योद्धा महाराष्ट्राने गमावला आहे. गरीबीचे चटके सहन केलेल्या या समाजसेवकाने आपले पूर्ण आयुष्य कष्टकरी आणि कामगारांच्या कल्याणासाठी, त्यांना हक्क मिळवून देण्यासाठी घालविले. गोविंद पानसरे ४० वर्षांच्या सार्वजनिक जीवनात कष्टकऱ्यांसाठी लढतानाच दिसले.
- विनोद तावडे, शिक्षण आणि सांस्कृतिक मंत्री....
सर्वधर्मसमभावाचा खून
ज्यांना विचारांची लढाई विचाराने लढता येत नाही तेच हिंसा करतात, द्वेष करतात आणि माणसाना गोळ्यांनी संपवण्याचा प्रयत्न करतात; पण त्यामुळे विचार मरत नाही. शोषणरहित समाजव्यवस्थेसाठी आयुष्यभर कष्टकऱ्यांची लढाई लढणारे कॉ. पानसरे जातीयता आणि धर्माधतेच्या विरोधात वयाच्या ८२व्या वर्षी रणांगणात उभे होते. महाराष्ट्राचं दैवत असलेल्या छत्रपती शिवरायांचा खरा विचार खेड्यापाड्यात आणि लाखो तरुणांपर्यंत पोचवण्याच काम कॉ. पानसरे यांनी केलं. त्यांच्यावरचा हल्ला हा शिवरायांच्या सर्वधर्मसमभावावरचा, माणुसकीवरचा हल्ला आहे.
- कपिल पाटील, आमदार, अध्यक्ष, लोक भारती
वैचारिक नेत्याची अखेर
पानसरे हे वैचारिक नेते होते. सर्व पक्षांमध्ये ते प्रिय होते. अत्यंत दुर्दैवी असा हल्ला आहे. पानसरे जे विचार मांडत होते, ते खोडता येत नसल्यानेच असे कृत्य करण्यास कुणीतरी धजावले.
- प्रकाश आंबेडकर, भारिप नेते
आणखी किती पानसरे, दाभोलकर हवेत?
प्रतिगामी शक्तींना आणखी असे किती पानसरे-दाभोलकर हवे आहेत. मी ब्राह्मणवादी प्रतिगामी शक्तींचा निषेध करतो. विचारांना विचारानेच उत्तर द्यायला हवे. प्रतिगामी शक्तींना हा देश कुठे घेऊन जायचा आहे?
- बी. जी. कोळसे-पाटील, माजी न्यायमूर्ती
विचाराची हत्या
ही अस्वस्थ करणारी घटना आहे. विचारांची लढाई गोळ्या मारून संपणार नाही, हे प्रतिगामी शक्तींनी लक्षात ठेवावे. सरकार आणि समाजाला स्वतंत्र विचार मांडणारे लोक नको आहेत का? डॉ. दाभोलकरांच्या खुन्यांना पकडून शिक्षा केली असती, तर ही वेळ आली नसती.
- हमीद दाभोलकर, सामाजिक कार्यकर्ते
कम्युनिस्ट पक्षाचा निष्ठावंत पाईक
प्रकाश रेड्डी
देशात स्थित्यंतर होत आहे, आव्हाने बदलत आहेत हे लक्षात घेऊन अग्रक्रम आणि कार्यपद्धती बदलली पाहिजे. केवळ पगार, बोनस यासाठी संघर्ष-संघटन एवढ्याच वर्तुळात न अडकता वैचारिक संघर्षाची तयारी ठेवावी, लोकांमध्ये जावे, आपले मुद्दे त्यांच्यासमोर मांडून संघटन उभारावे अशी दिशा देत पक्षाला उभारी देणारा कॉम्रेड आपण गमावला आहे. ते परिवर्तनाचा संपूर्ण विचार मांडत होते. प्रभावी वक्ता, हाडाचा कार्यकर्ता, पक्षाचा निष्ठावंत पाईक असे त्यांचे वर्णन करता येईल.
त्यांनी अतिशय गरिबीत दिवस काढलेले होते. मूळचे नगर जिल्ह्यातील कोल्हारचे; पण कोल्हापुरात बोर्डिंगची आणि पुढील शिक्षणाची सोय असल्यामुळे ते कोल्हापुरात जे आले, ते इथलेच झाले. भाई माधवराव बागल, बापूराव जगताप यांच्या सहवासाने त्यांना वैचारिक दिशा तर मिळालीच; पण कम्युनिस्ट चळवळीशी ते जोडले गेले. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ, गोवा मुक्ती संग्राम, सीमा प्रश्न, नामांतर आंदोलन अशा अनेक आंदोलनांत ते होते. कोल्हापुरात त्यांनी पक्षाचे काम वाढवले, अद्यापपर्यंत शाबूत ठेवले. पक्षाच्या महाराष्ट्र कौन्सिलचे ते नऊ वर्षे सरचिटणीस होते. राष्ट्रीय कार्यकारिणीचेही सदस्य होते. १९६५पासून मी त्यांना पाहतो आहे. पक्षांतर्गत कार्यकर्त्यांच्या काही अडचणी, तक्रारी असल्यास त्यांच्या सोडवणुकीसाठी कंट्रोल कमिशन कार्यरत असते. कार्यकर्त्यांत मिसळण्याच्या, त्यांच्याशी संवाद साधण्याच्या कौशल्यामुळे पानसरेंची निवड या कमिशनवर अनेकदा झाली होती.
उत्कृष्ट वक्तृत्वकौशल्यामुळे त्यांना महाराष्ट्रातून ठिकठिकाणी बोलावणी येत. तेही शिष्टपणा न दाखवता तरुण कार्यकर्त्यांच्या विनंतीला मान देऊन जात. मुद्दे पटवण्याची त्यांची हातोटी विलक्षण होती. श्रोते विचारप्रवृत्त होत. ही त्यांची मोठी ताकद होती. मार्क्सवादाच्या जोडीने म. जोतिराव फुले आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे विचार अवगत करायला हवेत असा त्यांचा आग्रह होता आणि त्यादृष्टीने पुरोगामी चळवळीतील प्रत्येक छटेच्या संघटनेशी त्यांचे वैचारिक व कृतिशील नाते होते.
पानसरे लोकांत जात. त्यांचे विचार लोकांना पटत. प्रागतिक विचारसरणीची ताकद वाढविणारे हे शक्तीकेंद्र होते. याच कारणाने, त्यांचा आवाज दडपण्यासाठी त्यांनाच नाहीसे करण्याचे षड् यंत्र रचले गेले. त्यांना फोनवर धमक्या येत, चिठ्ठ्या पाठवल्या जात, त्यांचे कार्यक्रम रद्द केले गेले आहेत. या प्रकारांपुढे पोलिस कशासाठी दबतात? लोकशाहीत विचार मांडणे हा गुन्हा आहे काय? मात्र इथे तो मांडू न देणाऱ्यांवर कारवाई करण्याऐवजी पानसरेंची व्याख्याने रद्द केली गेली आहेत. हे काय चाललेय? कॉ. पानसरे, डॉ. नरेंद्र दाभोलकर या दोन्ही प्रकरणांत पोलिस तपास योग्य दिशेने सुरू व्हावा अन्यथा जनआंदोलनास पर्याय राहणार नाही. विचारांवरील हे हल्ले थांबवण्यासाठी महाराष्ट्रातील सुजाण जनता आमची साथ देईल याची खात्री आहे.
(लेखक 'सीपीआय'चे महाराष्ट्र राज्य कौन्सिल सदस्य आहेत.)
कम्युनिस्टांचे कुटुंबप्रमुख
डॉ. भालचंद्र कानगो
कॉम्रेड गोविंदराव पानसरे म्हणजे भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे कुटुंबप्रमुख होते. माझी जडणघडण, वाढ त्यांच्याच छत्रछायेखाली झाली असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. चळवळीतील कार्यकर्त्यांना आत्मविश्वास देण्याचे काम पानसरेंनी सातत्याने केले. १९७८पासून मी पक्षात काम करण्यास सुरुवात केली. पक्षाच्या मंचावर मी साडेतोडपणे मते मांडत होतो. माझ्या भाषणांचे पानसरे कौतुक करत आणि चर्चाही करत. पानसरे यांच्यासारखा दिग्गज नेता दखल घेतो म्हटल्यावर माझा आत्मविश्वास दुणावत गेला. साधारणपणे १९८६ नंतर मी पक्षाचे पूर्णवेळ काम करावे म्हणून त्यांचा आग्रह सुरू झाला होता. त्यानंतर १९९२ ला कोल्हापुरात झालेल्या पक्षाच्या राज्यअधिवेशनात पानसरे यांची राज्यसचिव म्हणून निवड झाली, त्यावेळी माजी सह‌सचिव म्हणून निवड केली आणि पक्षातील पूर्णवेळ कामाची माझी सुरुवात झाली. पक्षात तरुणांना संधी मिळाली पाहिजे, याबाबत ते फार आग्रही असत. हैदराबाद येथे पक्षाचे राष्ट्रीय अधिवेशन झाले होते, यामध्ये त्यांनी ही भूमिका मांडली. फक्त भूमिका मांडून ते थांबले नाही, तर पक्षाच्या राष्ट्रीय परिषदेतून बाजूला होत तेथे माझी नियुक्तीही केली.
पानसरे यांच्यासोबत 'लोकवाङ्मयगृहा'मध्ये मी संचालक आहे. वैचारिक वाङ्मयाच्या चर्चेचा मी साक्षीदार आहे. कम्युनिस्ट पक्षांवर ते वर्गवादी आहेत आणि जातिसंघर्षाकडे दुर्लक्ष करतात, असा आरोप नेहमी होतो; पण पानसरे यांच्या नेतृत्वामुळे कम्युनिस्ट फक्त वर्गाची लढाई करतात असा आरोप येथून पुढे कोणी करणार नाही. 'समग्र महात्मा फुले', 'समग्र अण्णा भाऊ साठे', 'डॉ. आंबेडकरांचा चित्रमय संदर्भ ग्रंथ', 'मार्क्सवादाची तोंडओळख' अशी साहित्यसंपदा ही त्यांचे कम्युनिस्टांतील स्थान घट्ट करणारी प्रकरणे आहेत. अविनाश पानसरे यांचे निधन झाले त्यावेळी सर्व कार्यकर्ते शोकमग्न होती. त्या वेळी स्वत: पानसरे पुढे आले. 'कॉम्रेड अविनाश पानसरे लाल सलाम, लाल सलाम,', 'अविनाश का काम कौन पुरा करेगा, हम करेंगे हम करेंगे,' अशा घोषणा देण्यास सुरुवात केली. चळवळीशी ते किती एकनिष्ठ होते हे दाखवणारे हे उदाहरण आहे.
विद्यार्थी, युवकांत मिसळण्याची त्यांच्यात हातोटीही होती आणि आवडही होती. पक्षाच्या वतीने दरवर्षी दहा दिवसांचे विद्यार्थी अभ्यास शिबिर भरते. हे शिबिर १९८४पासून घेतले जाते. दर वर्षी ते या शिबिराला हजर असायचे. विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करायचे, त्यांच्यात मिसळायचे. विद्यार्थ्यांशी ते फक्त संवादच साधत नसत, तर त्यांच्यासोबत गाणी सुद्धा म्हणायचे. आपल्या संपूर्ण कुटुंबासह 'अण्णा' या शिबिराला हजर असत. त्यांनी जी परंपरा घालून दिली आहे, त्यावरच आमची वाटचाल असेल.
(लेखक भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे राज्य चिटणीस आहेत.)
